Хальмгуд болн Пугачёв

29-06-2020, 17:02 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Емельян Пугачёвин єардврт болсн крестьянмудын бослт (1773- 1775 љ.љ.) намрар Зі єол (река Яик) деер эклсмн. Дарунь энтн орн-нутгин зґвір ик єазр (Урал, Приуралье, Поволжье) эзлсн болдг. Крестьянмудыг мухлаллєна йоснас сулдхлєн, теднд, хазгудт болн нань чигн улст єазр йилєљ ґглєн, тедні зґв харслєн эн бослтын єол кўслмўд билі.
Хальмгуд цергин сін белдврті, зґрмгір діілдљ чаддгинь меддг Пугачёв теднд икір ніілљісмн. Иљлин хальмгудт тўрўн бичгўд-дуудврмуд илгісн болдг. Бослт эклсн улсин цергт тўрўн болљ зіієин хальмгуд орсмн. Тедн 1773-ч љилин єаха сарин 17-д засгин цергўдлі болсн біір бірлдінд орлцла. Оренбург балєснур темцљ йовсн кемд Пугачёвин цергин ханьд Иљл єол деер біідг Сарпулин хальмгуд орв. Хальмгуд иштгмўдлі (башкиры) хамдан мґрті цергин єол ул тогтаљ діілдлі.
«Ґґрд-хальмгуд: XII-XIX зун љилмўд» гидг дегтрт бичсір, бослт кесн улсин (повстанческ) іірмин туршулын бас нег отряд, энтн 500 хальмг ордг біісмн. Іірмин ахлгчин ханьд 12 хальмг билі. 1773-ч љилин хулєн сарин 5-д Пугачёв Оренбург балєсна тґгілљ бўсллєиг эклв. Тиигхд тедні цергт 2,5 мињєн кўн болн 20 тов біісмн. Сарпульд болн Самарск мўљд баячудт заргдљах угатя орсмуд болн хальмгуд біідг билі. Тер єазрас Оренбургур хойр отряд илгігдв. Пугачёвин ґґрхн кўн хальмг Фёдор Дербетев нег цергин іњгиг толєалсмн.
Цергі коллегийин тґлі Сарпулин засгин белдсн то-дигір, 1773-ч љилин бар сард Пугачёвиг тавн мињєн хальмг дґњнсмн. Дарук љилин туула сарин 19-д сґґєір Ф. Дербетевин церг Сарпульд орад, тов, дір шањга мґњг эзлљ авсмн. Балєсна ўўлд біісн улсиг бірінд авла. Сарпулин ґґр Иљлин кґвієір малдан сін идгўд хіієід, нўўљ йовсн хальмгуд бас тедні ханьд орна.
Инрл Бибиков Хатн Екатерина Хойрдгчд Улан Яр єазрт біісн нўўдл хальмгуд эврі ґлг-эдін ўлдічкід, хатн Дербетеваг дахад, Пугачёвур темцв гиљ зіњглсмн.
1774-ч љилин моєа сард орс Залвр ик іірм тогтаєад, Пугачёвин церг тал діврід, тедниг кўўчід біів. Кўўчгдсн Пугачёвин цергўд тўрўлід Зіід темцв, дарунь Иљлўр кўрв. Эдн Хазн балєс авв. Болв хґґннь тедниг кўўчхлі, тедн Иљл єолын барун кґвід одв.
Крестьянск дін Иљлин кґвієіс эклв. 1774-ч љилин ноха сарин 17-д Пугачёв Иљлин цергин тґв – Дубовкиг эзлв. Энд бііх хальмгуд эднлі діілдшго, нам биш эдниг дґњнх гиљ Пугачёв ніілљісмн. Дубовкин ґґр єурвн мињєн хальмгудас болн єурвн зун тењгі хазгудас тогтљасн отряд Пугачёвин цергт орв. Хґґннь терўні цергт тііљ Цендн- Дорљ толєалљах отряд (єурвн мињєн кўн) орсн болдг.
1774-ч љилин ноха сарин 20-д Пугачёв Царицын (Аєш) балєсиг авхар шиидв. Тиигхд ик біір бірлдін болсмн. Кесг нерті полковникўдин єардврт бііх тењгі хазгуд Пугачёвин іірмўр діврлт кеєід біів. Болв Пугачёвин єардврт біісн хальмг мґрчнр, зі, тењгі хазгуд зґрмгір діілдсмн. Хортн єурв дікљ діврлт кесн билі, болв эдн іілго тедниг ардагшан кґґв. Болв Пугачёвин цергўд тедниг диилљ чадсн уга. Т. Беликов «Ф.И. Дербетев – сподвижник Е.И. Пугачёва» гидг дегтртін эн біір бірлдіні тускар бичлі.
Царицын балєсна ґґр тедниг кўўчсні хґґн Пугачёв хальмгуд дунд харслє хіісмн. Босхлт кесн улсин сўл цергин селвлцінд эн зґвір итклтієір иигљ келсмн: «Ода альдаран йовхвидн гиљ санљанат? Сивр орхмн, эс гиљ хальмг цергўр, Бамбур тал, одхмн – эн намаг Харсх». Болв удсн уга Пугачёвиг байн Зі хазгуд бірљ авад, орс Залврт ґгсмн. 1775-ч љилин туула сард Москвад Пугачёвиг цааљлв.
Тегід ашлад келхлі, Пугачёв хальмгудт икір иткдг біісмн. Цергинь кўўчсн саамд эн хальмгудт одљ хорєдхар седљісмн. Эн хальмгудыг арєта, чидлті, зґрмг діічнр гиљ тоолљ, тедниг эврі цергўдтін дањгин олар орулхар зўткљ йовсмн.

Видео