Билг-эрдмд, сойлд нерәдсн җирһл

09-07-2020, 10:51 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Хальмг Тањєчин билг-эрдмин ачта ўўлдіч, Хальмгин тўрўн драматург, 1934 љиліс авн СССР-ин бичічнрин нииціні гешўн Бадм Эрдниевич Эрдниевиг імтн ода чигн сіінір тодлна, ханмљта седклтієір энўні тускар бўлін ўг келні, санлынь кўндлљ тевчні. Эрднин Бадм тањєчин тґлљлтд, батрлєнд, делгрлтд зґвті тівцін орулсиг темдглх кергті. Нег ўлў хальмг келн-улсин билг-эрдм, сойл шиніс сергіљ, хадєлљ, делгрўллєні кергт насн-љирєлін нерідсн кўн гиљ ґгљіллєн угаєар келљ болхмн.

Намтрин хаалє

Эрднин Бадм хол 1906 љилин бар сарин 15-д Иљл кґвін нутга Хальмг Базр селінд заєсчин ґрк-бўлд тґрљ єарсмн. Бичкнісн авн сурєульд шилтљ йовсмн. Бає цагтан чигн медрл авхар зўткљ йовла. 1927 љилд Москвад Дорд ўзгин кўч-кґлсчнрин Коммунистическ ик сурєуль тґгсілі. Тер љилд коммунистическ партин зерглінд орсн билі. Дарунь Іідрхнд совпартшколд сурсмн. Эрднин Бадм кесг дааврта ўўл дааљ йовла. Комсомолын халхар кґдлмш кўціљ йовсн болдг. Тер мет баєчудын газетиг єардљ, барин халхд чигн кґдлх саам учрв. 1928-1938 љилмўдт Областин бўртклєні комиссин ахлачин дарукар, ВКП (б)-н Хальмг обкомин сеглітрір, Хальмг дегтр єарєачин єардачар, партин Хар Єазра болн Приволжск райодын комитетин негдгч сеглітрір кґдлљ йовла. Хґґннь Хальмг АССР-ин Совнаркомин билг-эрдмин керг-тґрин Заллтын ахлачар, Хальмг АССР-ин Деед Советин Президиумин сеглітрір, Хальмг НИИЯЛИ-н ах номин кґдлічір чигн эн кґдлв.
1956 љилин бар сард Эрднин Бадмиг Хальмг автономн областиг шиніс тогталєна бўрдімљин комитетин ханьд орулсмн. Тегід чигн Бадм Эрдниевич тањєчиг шиніс сергіљ бўрділєні туст чинрті керг-тґр хаєлљ йовсмн. 1957 љилин февраль сард Областин сойлын Заллтын ахлачд батлгдсмн. Дарунь Хальмг АССР-ин сойлын министрин дарук болљ кґдлв. Хґґннь Хальмг государственн драматическ театриг єардљ йовла. 1965 љиліс авн 1979 љил кўртл Хальмг АССР-ин сойлын министерствд билг-эрдмин болн кадрмудын керг-тґрин ах инспекторар кґдлв.

Ўўдісн наадд

Эрднин Бадм бає наснасн авн гўн медрлті, олн билгті, ґргн соньмслтта, эклід юм кехлірн ценгтнь кўргљ кўцідг авцта кўн билі. Ўўдігч ўўлдврин хаалєнь хальмг урн ўгин утх-зокъялын, театральн билг-эрдмин болн сойлын ґслтлі, делгрлтлі бат залєлдата. Эрднин Бадм урн ўгин халхин ўўлдврін 1927 љиліс авн эклљ, тўрўн ўўдіврмўдін бичсмн. Энўні ўўдісн «Љирєлин хаалєар» (1934 љ.), «Сііхлі» (1938 љ.), «Цаєан сар», «Тґрскні тґлі», «Хґв-љирєлин тґлі», Хоньна Михаилла хамдан бичсн «Цаєан хаалє» (1959 љ.) болн нань чигн наадд олна тааслт олсмн. СССР-ин бичічнрин Нииціні гешўн болљ, седкл авлгч кедў ўўдівр бичсн эн болх. Хальмг драматическ театрин тііз діір энўні кесг наадн бас тівгдсмн. Тегід Эрднин Бадмин ўлдісн зґґрнь аєу ик болсн деерін олнд сурємљ ґгч, омг ўўдіљ, љивр урєаљахнь лавта гидгнь мел ўнн.
1939 љилин єаха сард Эрднин Бадмин седвірір Москвад хальмг урн ўгин утх-зокъялын болн билг-эрдмин декад байрта-бахмљтаєар давсмн. Тер керг-ўўлдврт Эрднин Бадмин «Сііхлі» болн Басњга Баатрин «Чўўчі» гидг наадд тівљ, олна оньгт тусхасмн. Шалєачнр болн хілієічнр эн нааддыг ик гидгір таасч ґґдінір ўнлсн болдг. Дуучнр Лиљин Улан, Ивана Цаєан, биичнр Лиљин Бада, Эрднин Боти, Русака Леля, Манљин Шикрі, љањєрчнр Шавалин Дава болн Чован Ара, кґгмљчнр болн театрин артистнр – Хальмгин билг-эрдмин болн сойлын хамгин сін гисн эрдмчнр билгін єарєљ, олнд байр-бахмљ белглв.
Эрднин Бадмин 1930-ч љилмўдт бичсн тўрўн ўўдіврмўдт хальмг олн імтні біідл-љирєлд болљах хўврлтин, шин љирєл тосхлєна, социалистическ авцар біілєні, делгў коллективизац келєні тґрмўдин тускар келгдні. Келхд, Эрднин Бадм тґрљ єарсна 90 љилин ґґнд нерідід бичсн статьядан (1996 љ.) хальмг улсин бичіч Балакан Алексей иигљ тодлна: «1938 љилд Кануковин нерті мана колхоз сай арслњга ору авдг олзта-орута эдл-аху болв, тиигхд тер цагар сііхн гидг ик шин клуб манад тосхгдсн билі. Цугтан гилті дуулдг, биилдг эрдмті барунахн шин клубдан Эрднин Бадмин бичсн «Сііхлі» гидг наад тівв. Эврі дурар ўўлддг артистнр хуучн болн шин љирєлин хірлціг йир сіінір ўзўлснь олн хілієічнрин седклиг зґвір ўўмўлв. Тиигхд, арвта кґвўн біісн бийнь ода кўртл эн наадыг тодлвртан хадєлљ йоватав».
Тґрскін харсгч Алдр дііні цагт ик хурц урн ўгір бичгдсн зокъялмудиг-нааддыг нурєлљ Басњга Баатр болн Эрднин Бадм ўўдісмн. Нерті номт, шалєач Бадмин Андрей эдні ўўдіврмўдиг шинљлљ, шалєлана статья бичсн болдг.
Хальмгин ууєн драматург Эрднин Бадм дііні љилмўдт «Тґрскні тґлі», «Хґв-љирєлин тґлі» гидг хойр пьес бичлі. Тґрскні тґлі немшин фашистнрин ґмніс ноолдљах советск улсин баатр йовдлын тускар документальн материалмудас иштієір тўўрвіч эн драматическ зокъялмудан бичсмн. Хальмг Дорљ ўўрмўдлієін хамдан фронтд діілдљ йовад, баатр-зґрмг йовдл єарєсна тускар «Тґрскні тґлі» гидг нааднд келгдні. Туршулч болад, Дорљ кесг медаляр ачлгдна. Діінд шавтад, дікід хірљ ирчкід, колхоз толєалад, дііні іімшгиг сіінір медсн Дорљ колхозд болн фронтд ямаран ик туста кґдлмш кељіхинь терўні ухан-седклнь ўзўлні, ґшітнриг лавта диилх тедні йоста гидг итклнь, тґрскндін ўнн эњкр дурта, итклті боллєн тер нааднд ўзўлгдні.
«Хґв-љирєлин тґлі» гидг Эрднин Бадмин хойрдгч нааднд эњгин советск улсин ухан-серлірн байн, ик гидг гўн, хол тоолврта, кўч-кґлснд ниицљ, батрљ, тахшљ хамцсн, бає дўўвр наста советск баєчудын тууљ ўзўлгдні. Діінд орлцљ йовад кўндір шавтсн, бає дўўвр наста, кеніс чигн давуєар эњкрлљ дурлљ чаддг, єо-єольшг дўмбр Бадмин тускар эн драматическ ўўдіврт келгдні. Эн аш сўўлднь госпитальд орулгдна. Энўнд кевтљієід эвріннь эњ-зах уга ґргн теегін, ўр-садан, баахн бичкн, эњкр гергін зўўдндін ўзні. Орс Петяла эн ўўрлні, терўнлі хамдан эн діілдні, немшин тылур хамдан туршулд одна.
Госпиталяс эдгід єарчкад, Бадм эвріннь іњгўр ирчкід, саак орс Петятаєан хамдан туршулд єарад, дііч даалєвр кўціні. Нег діінд Бадмин ўр Петя алгдна, терўні ормд Бадм туршулчнрин командир болна. Туршулч Бадмин баатр йовдлын тускар цуг фронтар зіњг тархагдна. Советск улсин тґлі эн залу-зґрмгір, баатр-чииргір ґшітнрлі діілдні. Туршулч Бадм бас алгдна. Энўг іврті гидгір тоомсртаєар оршана. Советск Тґрскніннь сулдхврин тґлі, олн імтні байрта сііхн љирєлин тґлі, улан імін ґгсн хальмг олн імтні йоста гидг итклті ўрн гиљ командир болн политрук Бадмин тускар сін амн ўг келљ оршана. Эн наадн бас дііні уршгар тіізд ўзўлгдсн уга билі.

Сиврин цаг болн босхмљ

1943 љилин декабрь сарин 28-д Эрднин Бадм цуг хальмг улсла ідл цааљла харєад, Сиврўр кўчір нўўлєгдні. Бадм Эрдниевич тґрскн єазртан бііхдін 1930 љилд мањєд кўўкн Гаджара Гайфутдиновала љирєлін залєљ, ґркін ґнділєсн билі. Сиврўр хальмгудыг нўўлєљіхлі, залуєасн салад, хойр ўртієін тґрскн єазртан ўлдтн гисн селвг мањєд берд ґгсмн. Болв Гаджара Шагитовна авалян дахад, Сиврўр туугдљ, тууврин кўчр-кўндиг дааљ єарсмн. Бадм Эрдниевич Гаджара Шагитовна хойр насн-љирєлиннь туршарт ниитієір, сін-сііхн біісмн. Гаджара Шагитовна мањєд келн кўн болв чигн кеніс чигн даву хальмг келті билі. Хальмг улсин авъяс-зањшалмуд, зањ-бірциг кўндлдг біісмн. Эрднихні ґрк-бўл Красноярск крайд туссмн. Экн авгтан эдн Ужур балєснд біісмн, дарунь эдниг Абакан балєснур йовулсмн. Гўн ухата, ґґдін медрлті кўн болад чигн Эрднин Бадм тууврт дунд сурєулин єардачар, тер мет Хакасск номин-шинљллєні институтд номин кґдлічір кґдлљ йовла.
Хальмг улс Сивріс ирсн љилмўд ґргмљті билі. Імтн тањєчан шиніс босхљ авхар шунв. Олн зўсн халх ґсч-ґргљљід, тер мет сурєуль, билг-эрдм делгрв. Урн ўгин утх-зокъял бас ґсч батрв. Хальмг улс Ірісін нутгт сін дурарн орсна 350 љилин ґґн темдглгдв. 1959 љилин ноха сард Хальмг драматическ театр эн байрин ґґнд нерідљ, Эрднин Бадм болн Хоньна Михаил бичсн «Цаєан хаалє» гидг тууљлгч наад тівв. Театрин тііз дееріс хальмгуд шин олсн тґрскндін – орс єазрт мґњкинд итклті болхин туск андєар тівсні ўгмўд келгдв. Нааднд Хо-Орлюк хальмг хаана дўр ўзўлгдв. Хальмг келн-улс хамцљ ни-негн бііхмн гисн санан-седкл кўргљ медўлв. 1960 љилмўдин эклцір Эрднин Бадм бичсн олн імтні байрта-бахта љирєлин, бііцин, шагшавдин тґрмўдин тускар «Тосхлтд», «Худнр» болн нань чигн наадд барас єарна.
Тууврин хґґн шиніс босхгдљах тањєчин біідл-љирєлд учрљах кўчр-кўндин тускар ода юуєинь келхв. Імтн біідг гермўд, шин школмуд, больницс, бичкдўдин садмуд тосхснла зерглљ келн-улсин сойлан бас делгрўлх кергті біісмн. Дањгин нег єазра улстан зовсн, мел кен-негніннь тґлі ухалад, дорас ґсљ йовх ўйнр олнд олзта-туста імтн болљ ґстхі гиєід арднь орад йовдг Эрднин Бадм бас эн кґдлмшт шунмєа кевір орлцв.
Хол єазрас хірљ ирсн улст байр-бахмљ ўўдіљ, урмд ґгхин тґлі сойлын кґдлмшиг ґргір делгрўлх бачм тґр тівгдљілі. Минь тиигхд чигн Бадм Эрдниев сойлын министр Алексей Бадмаевла хамдан тањєчин бичкн селід-фермст кўрх, імтнд хальмг ду-би ўзўлх агитбригадмуд бўрдіх шиидвр авла. Хґґннь тиим агитбригадмуд цуг орн-нутгт ўўлддг болв. Темдглхіс, 1962 љилд Москвад Хальмгин сойлын болн искусствин Ґдрмўд давсн кемд мана агитбригад ґґдінір ўнлгдв, єардачнь болхла хґґннь тањєчин сойлын ачта кґдлічин нер зўўсмн.

Хальмг сойлын тґлі...

Искусствин халхар Бадм Эрдниевич Б.Басанговин нерті драматическ театрин болн «Бамб цецг» ансамблин тґрмўд хаєлљ йовсн болдг. Минь эн кўўні нилчір эн хойр ўўдігч коллектив ґргљід, артистнрин билгнь хурцдад, дамшлтнь ґсід, нернь зґвір холд туурад йовв. Дііні ґмн ГИТИС-т болн 1958 љилд Ленинградт сурєульд баєчудыг йовулсн Бадм Эрдниев артист болєниг сіінір таньдг-меддг билі. Хойр дікљ сойлын министрин ўўл дааєад, драмтеатрин директор чигн болљ кґдлљ йовсн эн ўўлдіч тґрскн єазр-усна цецгірлтин тґлі цуцрлтан уга кґдлљ йовла.
Олн љилмўдин эргцд хальмг келн улсин билг-эрдм, сойл делгрўллєні ірўн керг кўціљ, тањєчиннь делрлтд ик тівцін орулсн Бадм Эрдниевиг Хальмг Тањєчин сойлын ачта кґдліч Иван Басангов бўлінір тодлна, энўні гўн тоолвринь, цецн ухаєинь онц темдглні. Сойлын министрин дарукар кґдлљ йовсн цагтан Бадм Эрдниевич билг-эрдмті кедў баєчудыг љирєлиннь хаалєд орулљ, ґґдін дамшлтта, гўн медрлті специалистнр болхднь туслсн болх! Эрднин Бадм эвріннь олн халхин ўўдігч ўўлдврірн хальмг урн ўгин утх-зокъялын, билг-эрдмин, сойлын делгрлтд ач-тусан кўргљ, шинкін ўўділтин хаалєд орљах баєчудт ірўн оньган тусхаљ, билгин кўцімљинь йґрієід, дорас ґсч йовх билгтнриг ўзід, байрлдг билі. Бадм Эрдниевич альк нег халхд хамдан кґдлід, сўв-селвгін ґгід, тахшлтднь дґњ болснднь імтн ода чигн ханлтан ґргљ келні.
Бадм Эрдниевич сііхн седклті, олнла ээлті, номєн зањта, єольшг, тґвшўн кўн билі. Насн љирєлдін мел хальмг улсиннь туст зўткід йовдмн. Ўннч чик седклті болдг тґлідін олн дунд тоомсрта, кўндті кўн билі. Энўні халун тґрскнч седкл хамдан кґдлљ, ґґрнь йовсн улст омг, урмд ґгдг біісмн.
Бадм Эрдниевич эњкр авальтаєан хоюрн эдн алтн болсн єурвн ўрін ґскв. Герензала кўўкнь болн Эрнест кґвўнь эцкиннь ўлгўрір насни турштан сойлын халхар кґдлв, Энгельсина кўўкнь болхла тууљин багш. Харм тґрхд, Бадм Эрдниевич далн єурвтадан зеткрлі харєад, сіієін хіів.
«Йириндін болхла эк эцк хойрмдн мадниг, єурвн ўрін, тавн ач-зееєін, зурєан љичін чигн таалад ґкірлљ ґсклі. Ода хоюрн уга болв чигн, эдні ґгсн заавр-сурємљнь медірљ йовх мадна тґлі чигн, мана ўрд-ачнрин тґлі чигн љирєлин кґтлврч болљ бахмљ ўўдіні», – гиљ Герензала Бадмаевна келні.
Бадм Эрдниевич імд біісн болхла, ачнр-зеенриннь, љичнриннь кўцімљір байр-бахмљ кех бііснь лавта. Эдн аавиннь неринь єуталго, ґґдін бірљ йовна.

АРЗАН Маргарита

Билг-эрдмд, сойлд нерәдсн җирһл
Хальмг урн ўгин утх-зокъялын болн билг-эрдмин декадин орлцачнр. Москва, 1939 љил.

Видео