ШАҖНА ЛАМ-ХУВРГУДЫН ТУСК КЕЛВРМҮД

13-07-2020, 17:06 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Хальмг улсин амн үгин зөөрт түүклəн (домг-туульс, домгуд, түүкс) номин шинжллтс гүүнəр судлгдад уга. Хальмг урн үгин зокъялд иим үүдəврмудиг «домг» эс гиҗ «амн үгин тууҗ» гиҗ нерəднə. Зəрмдəн домгиг «домг-туульс» гиҗ орчулна, тууҗиг «амн үгин тууҗ» гиҗ чинрəрнь келнə. Келмрчнр домгиг, амн үгин тууҗиг «келвр» эс гиҗ «соңсхвр» гиҗ келнə.
Шаҗна лам-хувргудын туск амн үгин тууҗсиг аhулhарнь тавн əңгд хуваҗ болхмн:
1. Түрүн əңгд хальмг улс дунд шарин шаҗиг хадhлсн лам-хувргин туск амн үгин тууҗс орна. Үлгүрлхд, Маани-багшин, Боди-багшин, Лоора-багшин, зурхачнрин туск тууҗс.
2. Хойрдгч əңгд Мəəдр бурхна туск тууҗс орна. Мəəдр бурхнла олн авъяс-заңшл залhлдата. Мəəдр бурхнд нерəдсн сəн өдрмүд Хальмг Таңhчд, Бурятд, Тувад, Санкт-Петербургд темдглнə. Өдгə цагт Элстин хурлд җил болhн Мəəдрин эргц кенə. Хальмг улсин амн үгин тууҗст Бурхн Багш Мəəдр бурхнла ямаран үйд бəəхəн марhлдна.
3. Һурвдгч əңгд Төвд оч мөргснə туск тууҗс орна. Хальмг сойлд зуульчнриг күүндлнә.
4. Дөрвдгч əңгд шарин шаҗнла залhлдата hазр-усна тууҗс орна.
5. Тавдгч əңгд хурл, суврh, цацан туск тууҗс орна.
Мини бичсн дегтрт «Хальмг улсин домг-туульс, домгуд болн амн үгин тууҗс» гидг нерәдлһтә шарин шаҗна туск hучн тавн тууҗ орна.
Олн лам-гелңгүдин, зурхачнрин нердүд кесг җилдəн мартгдад, хөргдəд йовсмн. Кесгнь цааҗла харhсн бийнь ном номлад, сəкл санвран хадhлсмн. Йирдгч җилмүдт hучгдч-дөчгдч җилмүдт цааҗла харhсн лам-гелңгүдин нердүд барт барлгдсмн. Дорджиева Гиляна Шараповна эврəннь дегтртəн Баh Дөрвд нутга Ик-Бухса хурлын ламнриг болн цуг Хальмгин ламнриг цааҗла харhулсна тускар бичв. Эн дегтрт теднə ламнрин нердүд болн зургуд барлата. Дəкəд темдглхд, эн детргт əмтнəс сурад, Боди Картанович Барыков, Түгмүд Һавҗ (Цаһан Амна аав), Маани-багш (Хеечи Бабуркиевич Бабуркиев) гидг ламнрин намтрнь бичҗ авсмн.
Би болхла, номт болҗ Баh Чонса хурлын Маани-багшин намтринь сергәхд орлцлав. Маани-багшин тускар олн күүнəс бичҗ авлав: профессор А.Ш.Кичиковас (1921-1997), К.Б. Боковас (1917-2003), Ш.В. Боктаевас (1933-2007), Б.Х. Борджановас (1925 г.р.).
«Хальмг үнн» соньнд «Маани-багшиг тодлад» гидг өгүлл барлв. «Төвдиг хадhлый» сайтд Маани-багшин намтриг оютн Əркнчин Роза барлсмн.
Маани Багш (Хеечи Бабуркиевич Бабуркиев) 1857 җилд төрв. 1864 җилд долатаднь Маани Багшиг эк-эцкнь Баh Чонса хурлд өгв. Тер хурлас Маани-багш сурhуль сурхар Моңhлд йовв, хөөннь удан Төвин Лхаст сурhуль сурв. Шүврән өгч, сурhулян дууссн Маани-багш хəрү Баh Чонса хурлд ирҗ церглв. Баh Чонса хурлыг Гааҗа багш болн Манц Улсин Занҗан зəəсң хойр тосхсмн. Эн хойр күн hазр шинҗлх сəн hурвн элчəн йовулҗ. Эдн кесгтəн йовҗ, хурл бəрх «Аршан булг» гидг hазр шүүҗ авсмн. Тегəд дөчдгч җилмүдт модар хурл босхсмн. Эн хурлд Төвдəс ирсн Маани-багш үүлдҗ йовсмн. Түрүлəд эн эгл багшар көдлсмн. Хөөннь Маани-багш Манцын нутга тавн хурлын ах багш болсмн. 1931 җилд Мааниг хар гөрəр цааҗла харhулад Шарту балhсна хар герт һурвн сарар орулсмн. Мааниг дарунь бəрəнəснь hарhчксмн. Юңгад гихлə, тенд эн нег цолта күүг эдгəҗ авсмн. Маани-багш дəəнə өмн бурхн болсмн. Хальмгудыг киитн Сиврт нүүлhхиг Маани-багш урдаснь əəлдəд медҗ. Мана өрк-бүлд Маани-багшин туск тууҗс келнә. Эн тууҗс багшин намтрт бас немр болна. Маанин дүр мини сиврин бичкндк цагла залhлдата.
Бас нег тууҗ мини эк гемтснлə залhлдата. Мини эк күүкн цагтан дүүнрмүдəн асрла. Хəрд hарад, сиврин догшн киит дааҗ чадлго күндəр гемтв. Кесгтəн больницд кевтəд, эдгҗ чадсн уга. Нег дəкҗ мана бергнд зүүдн орв. Тер зүүднд Маани-багш орҗ. Нег модн герт сууҗаhад зəрлг болҗана: «чини дү берчн эдгх. Бичə ууляд бə». Түүнə хөөн мини эк ясрв. Мини бергн ода йир күрх. Маани-багшиг ода күртл чееҗдəн хадhлҗана. Бəəҗ-бəəҗəhəд Маанин цогцд одад мөргнə.
Маани-багшиг олн күн тодлна. «Дяяня өмн хошудахн Маани-багш тал Һооҗур hазрт йовдг бəəсмн. Маани-багш өр цəəхлə, эклəд ирсн улсиг хəлəдг билə. Тедн дунд орсмуд чигн бəəҗ. Өрүн дөрвн часла Маани-багш герин hаза тəвсн ус хотан əрүслдг бəəҗ» гиҗ хошуда келмрч Боктан Шаня нанд келсн билə.
Баh чонса əəмгəс Хальмг улс дунд нертə шарин шаҗна үүлдəчнр hарсмн: лхарамба Боован Бадм, Лоора-багш, Зодв-багш. Сеткүлч Манҗлин Раисан болн багш Пашкан Любан барлгдсн өглүлд Барыка Бодин намтрла таньлдҗ болхмн. Барыка Бодь гелң цуг хальмгин гелңгүдлə əдл олн җилин эргцд цааҗла харhҗ, шарин шаҗиг тархасн күн мөн. Хавчна əңгд номан умшҗ, олн әмтнд тусан күргсн күн. Даянд суусн ормнь ― Көглт селəнə толhа, эн hазрас цуг эргндк бəəдл үзгднə. Боди-гелң 1966 җилд бурхн болҗ. Терүг “Һурвн бусрг” гидг hазрт оршасмн. 2005 җил энд сурвh бəрəд Боди-гелңгин зун насна байриг темдглсмн. Сиврəс ирсн хөөн Боди-гелң Цаhан-Амнд бəəсн Түгмүд-hавҗас селвг авдг билə. Түгмүд-hавҗиг бурхн болсна хөөн цуг ном-судрмуд мана Хальмг күрəлңд өгсмн. Түгмүд-һавҗин туск ном hарсмн. Сүзгтнрин болн элгн-саднаннь тодлврт hавҗ туулин күн мет болҗ тодлвртнь тохрсмн.
Шарин шаҗна бурхдын туск аһулһта зокъялмуд Тягинова Таисин, Боктан Шанян, Гедән Бадмин болн нань чигн келмрчин репертуарт харһна.
Келмрч Боктан Шаня 1933 җилд Нимгнә көвә хотнд (өдгә цагин Көтчнрә района Сарпа селән) төрсмн. Боктан Шаня сурһуль сурсн уга, һанцхн соңсад, чееҗләд йовсн күн мөн. «Хошуда хурлд көдлҗ йовсн Камш зурхачин тускар» келврт Камш зурхачин тускар келгдҗәнә.
“Кезәнә нег дәкҗ әвр ик зуд болҗ. Зуд ик болад, цасн ик болад, удан хавр өгәд, әмтн кезә хавр өгх гиһәд әңгин залус һурвн-дөрвн өдр зааҗ, тер сарин тер өдрлә хавр өгх гиҗ. Тер заасн өдрләннь күчтә гидгәр шуурһн шуурна. Одак залус хәрү Камш зурхачдан одад келнә: –“Та эн сарин эн өдр хавр өгх гиләт. Хавр өгх биш шуурһн шуурчана”, – гинә.
Тер цагт Камш зурхач цугтаднь неҗәһәд күрз өгнә. Дахулҗ авад йовна. Өндр толһа деер одад, толһан үрү бийд дөрвләднь неҗәһәд метр һазр өгнә. «Энүг малттн, һазртнь күргәд», – гинә. Эдн малтчкад, һазртнь күргәд, Камш зурхачиг дуудна. Ирәд хәләхлә, тер малтсн нүкн болһнд йоралднь дөрү дүңгә усн бәәнә.
Тегәд Камш зурхач: «Энтн цагнь ирәд цасна толһань өвч оч, гиҗәнә. Цөөкн хонгин дотр, зуур цасн үлдлго хәәлә одх, – гиҗәнә. Тер юңгад гихләг, хонгин күцәд, үвлин хонг күцәд, һазр девтәд, цасн дорас хәәлҗәнә”, – гиҗәнә. Тиигҗ үүрмүдтән иткүлҗ».
Келмрч Боктан Шанян үлдәсн амн үгин зөөрт хальмг улс сурһуль сурхар Төвдт одсна туск келвр чигн харһна. Эннь Зууһин алтн дееврт сурһуль сурсн хойр хальмг көвүн байн күүнә көвүг эдгәснә туск домг.
Өдгә цагин келмрч Тягина Таисия бас шарин шаҗна туск амн үгин тууҗс меднә. Үлгрлхд, Мәәдр бурхна туск тууль: «Аадм эк заясн Мәәдрин гегән». Мәәдр бурхн Бурхн Багшла әдл һазр, әмтә юмс, кү үүдәнә. Туульд нег лам тамин һазрт күрнә, тенд тамин әмтн кесн үүлиннь ач-үр эдлҗәнә.
(Чилгчнь. Эклцнь така сарин 14-д
барас һарсн газетин 99-ч тойгт)

«Буутан Санҗин туульс» дегтрт Мәәдр бурхна туск тууҗ «Найн тоха Мәәдр бурхн» бас харһна. Буутан Санҗ болхла, Хальмгин нертә гисн келмрч. Эн 1926-ч җилд Багшин Шевнрин һазрт төрсн күн. 60-70-ч җилмүдт Буутан Санҗас Хальмг институтын номтнр олн тууҗс, туульс бичҗ авсмн. 2008-ч җилд келмрчин келсн туульс магнитн лентас Борлга Босха буулһад, «Буутан Санҗин туульс» дегтр барлв.
Тегәд «Найн тоха Мәәдр бурхн» тууҗд иигҗ келгднә:
“Кезәнә Мәәдр бурхн бәәнә гиһәд келгддг. Тегәд терүг нүдәрн үзсн күн уга. Тегәд нег көгшн лам келҗәнә:
– Ода нам эн Мәәдр бурхн бәәнә гиһәд келнәлм, энүг нүдәрн үзлч, – гиһәд, тер лам һурвн җилә хотта, һурвн җилә хувцта, эҗго эрм цаһан көдәд, хамрин белд һарад, ном әәлднә.
Болв лам Мәәдр бурхн үзхин алднд үзгдхш. Тууҗин чилгчд иигҗ келәтә: Найн тоха Мәәдр мел нег цогцарн орҗ ирсн кемлә лам эргн келҗәнә:
– Хэ, би танд үгтәв. Йисн җилин эргцд би ном әәлдвшлм. Нанд ном эс әәлдвчн үзгдлго бәәввт. Ода иигәд яһад түшмл хәәввч?
– Ламин зергәс, ода йисн җилд би тана өөрәс ховрг болҗ һарсн угав. Та һурвн җилд үнн – седклән бәрәд, ном әәлдәд, әәлддг болвчн, негл келсн амн үг бәәһәд, һурвн җил әәлдсн номан үрәчкләт. Үзгдх хоорнд, нанас даву гих буйнта, нанас даву күн уга болх бәәдл һарна. Тер һурвн җилән чиләһәд, хәрҗ йовхлатн, һазрин дундурт, хамрин белд, нарни цоканд, көдә һазр хаһлҗ, би тәрә тәрҗәләв, – гиҗәнә. – Тер цагтнь үзгдхәр седхлә, чи тиигҗ келәд, би тиигәд келәв. Тегәд нанас һарад, дәкәд хәрәд йоввч. Зурһан җилдән номан чиләһәд, дәкәд бас хәрәд һарвч, – гиҗәнә. – Үзгдх хоорндм, бас нанас даву буйнта гих юмн уга бәәдл һарһад, тегәд хәрәд һархлачн, һазрин дундурт ик гидг күд чолунд барун уулын кевтәд, кевтсн бәәдл һарна. Чи тиигҗ келхлә, би тиигв. Тегәд нанас уха авад, хәрү хәрвч, – гиҗәнә. – Ода эн йисн җилд номан чиләһәд, хәрәд һархла, һуйнь өттә шар нохачн би биләв. Үнн деер үнн – седкләр ширтсн төләдчн, чамд үзгдҗәнәв, – гиҗ Найн Тоха Мәәдр тер ламд келҗ.
Келмрч Буутан Санҗ тууҗан «юнчн юмн һанцхн седкләр болдмн» гидг үгәр чиләҗәнә.
1990-ч җилмүдин эклцәр мадн Дандра Нимяһәс “Уурхан саңгин туск домг” бичҗ авлавидн. Келмрч бийнь шарин шаҗна заң-авъяс күцәҗ йовсн күн. Домгин түрүн әңгднь Уурхан саң бурхн шарин шаҗна хурл босхлһнд тус күргснә тускар келгдҗәнә. Хойрдгч әңгднь болхла, цуг күмн, әмтә тоота хурл босхлһнд тус күргснә тускар келгдҗәнә.
Хальмг улсин амн үгин зөөрт шарин шаҗна хурлын тускар олн үүдәврмүд харһна. Деед сурһулин оютн Лиҗин Ирина (багшнь Амулака Бадм) Лиҗин Онҗаһас (1931-ч җилд һарсн) Эрднин Улст тосхсн “Анҗан хурлын тускар тууҗ” бичҗ авсмн. Архивн бәрмт цаасар 1836-ч җилд Эрднин Улст нәәмн хурл бәәсмн: Ик хурл, Докшдын хурл, Ик Манглан хурл, Дарькин хурл, Майнин хурл, Юмин хурл, Бага Манлан хурл, Манлан хурл. Шар Толһата Нур гидг һазрт хамгин һоллгч хурл – Анҗан хурл билә. Түрүн болҗ эн хурлыг ишкә герәр бәрсмн. Хөөннь хурлыг модар бәрв. Эн тосхлтыг Анҗа лам толһалв. Адман Җума зәәсң хурл босхлһнд мөңгәр туслсмн. Анҗан хурл 1936-ч җил күртл көдлв. Эн тууҗд ламнрин манҗнрин нерд келәтә. Хамгин сүл Анҗан хурлд церглснь Бадм багш. Эн күн һурвн дәкҗ цааҗла харһсн билә. 1937-ч җилд сәәһән хәәв. Өдгә цагт Анҗан хурл бәәсн һазрт авъяс-йослл кенә. 1960-ч җилд энд ном умшснь Лиҗин Дорҗ. Лиҗин Онҗаһас бичҗ авсн хойрдгч тууҗд Түмнә нойна хурлын тускар келгдҗәнә. Хальмгудыг Сиврүр хар гөрәр йовулхла, хамрха хурлур моһас кү орулдго бәәсмн.
2008-ч җилд би экспедицд Церн-Давид Тундутовин, Бааза Багшин тускар болн шарин шаҗна туск олн тууҗс, домгуд хуралав. Тедн дунд сүм-суврһна туск тууҗс харһна. Матр Цац һазрин улс җил болһн һазр-усна эзндән авъяс-заңшал кеҗ мөргцхәнә. Көтчнр һазрт Зөд әәмгин Нандыша Дорҗас олн һазр-усна туск, уулын эзнә туск тууҗс бичҗ авлав. Нандыша Дорҗ болхла, цуг медсн тоотан экәсн соңсч, дасч авсмн. Бичҗ авсн тоот тодлхла, «Очр-Вани чирә яһад харлсмб?», «Кишг уга күн», «Әмтә юмна кел меддг күүнә туск», «Хулхачин тускар», «Алңсарин туск амн үгин тууҗ», «Эрднин эргин шиир», «Эрлг номин хаана туск келврмүд» мөн.
Советин цагт хальмг ламнр ик цааҗла харһв, хурасн олн медрл геедрв. Болв теднә күцәсн үүлнь хальмг улсин сананд ода чигн бәәнә. Хальмг номтнрин һол күслнь шарин шаҗна туск амн үгин тууҗс хуралһн, бичҗ авлһн. Мартгдсн олн ламнрин нерд сергәҗ болхмн, теднә күцәсн үүлинь сергәҗ, цуг олнд медүлх кергтә.

БАСңга Тамара,
филолог номин доктор,
Хальмг Таңһчин номин ачта үүлдәч

Зургудт: Лоора-багш (Адучин Лоора); Маани-багш (Хеечи Бабуркиевич Бабуркиев); Келмрч Боктан Шаня; Келмрч Буутан Санљ. Шин-Мер, 1978-ч љил

ШАҖНА ЛАМ-ХУВРГУДЫН ТУСК КЕЛВРМҮД
ШАҖНА ЛАМ-ХУВРГУДЫН ТУСК КЕЛВРМҮД
ШАҖНА ЛАМ-ХУВРГУДЫН ТУСК КЕЛВРМҮД

Видео