КЎРДИН КЕЗІЊК ТУУЉ

14-07-2020, 17:43 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Ода Хальмг Тањєч бурхна номин талар эрк-чґліті, сул болсн бііні. Аль сансн цагтан кўн болєн хурл-сўмдін одад, тенд мґргн-зальврад, эврі кех кергін кўціх арєта бііні. Зуг, хурлд ўўлдх олн юм мадн сіінір медлго біінівидн. Тедні негнь – кўрд эргўлх йосн.
Ода хілін бііхнь, мана хальмгуд хурлд ирхлірн, адєад-шидєід, толєаєан ґнділєљ эргндк юм ўзлго, кўнд аца авч йовсн кевті кґл доран алт-мґњг хііљісн кевір гўўєід орна. Иим біідлтієір хатрљасн манахсиг шидр ўзчкід, мини таньдг кґгшн ґвгн Боора аав гидг нерті кўн уурлад одв.
– Хілі эдниг, – гиљ нег дікљ ґвгн келв. – Му йор татад єарєљана! Адєад гўўљісн біідлинь хілі! Кезіні хальмгуд хурл орхларн, ґрўн эрт босад оддг бііљ. Адєна гидг юмн тас керг уга! Гелњгўд хурад номан эклхіс ґмн мини аав хурлыг хґрн нег эргљ, кўрдинь эргўлљ авдг бііљ, – гиљ ґвгн бурад біів.
– Тиигхд хальмгуд шањєа кґдлмшт кґдлдго, малан кеер тууєад єарєљ, амр-тґвшўн, адєлго хурлд оддг бііљ, – гиљ би мана цага імтиг харсад авв. – Цаг сольгдљ ирљ, аав!
Ґвгн хірў ґгх ўгін олљ чадлго, шуукрад, тўшсн тайгарн тоос цокад біів. Арє угад зарє уга… Цаг сольгдљ. Зуг, Боора аавин келсн ўгд ўнн бііні.
Хурлыг кўрілід номин кўрдиг наадхин тґлі тівсн биш, хурлыг кеерўлхин тґлі чигн тівсн биш, орљах імтні тґлі тівљ. Кезіні хальмгуд сўмдін орхин ґмн цуг кўрдиг эргўлљ, хурлыг эргід йовљ, ґнцг болєнднь мґргід ордг біісн санљ. Кўрд эс эргўлсн, хурлыг эргід эс йовсн кўн дотрнь ордго бііљ. Эн хуучн хальмг йосиг шинљлід бііхлі, кўрд гисн юмн чинр икті болдгнь тоб-тодрха медгдні. Эрт-урд цагт мана улан залатнрин гелњгўд кўрдин тускар олн соньн ціілєвр бичід біісн бііљ. Нег иим ціілєвриг Ик Дґрвді нутгин зурхач гелњ болљ йовад, Улан йосн ирхд хар болсн Єавњ-Овш гидг нерті кўн темдглід ўлдіљ. Тўўні бичсніс иш татљ, кўрдин чинриг ціілєід келсўв.
Кезіні Цаста орнд (Тґвдт) шар-хар улс (гелњгўд болн хар імтн) сўмд орхин ґмн, ўўдні хаљуд зогсад эс гиљ эргід йовљ, номан умшдг бііљ. Тер номмуднь: «Иткл», «Мигзм», «Маань», «Хґрн негн дірк», «Ширнин» гидг нерті бііљ. Харчуд тер цагт ўзг-бичг медлго, умшдг арє уга болхла, эврі нутгин гелњгўдт одад, теднлі хамдан эн номиг чеељлід авдг біісн. Умшљ чаддгнь иим олн номиг чеељллго, хурл-сўмин ўўднд тівсн кўрд деер умшад ордг біісн юмн. Тер кўрдиг кезіні зурєан ґнцгті кељ, ґнцг болєнднь талдан ном бичљ тівдг біісн. Кўрдиг эргўлід йовхла, зурєан ґнцгиннь номнь імтнд ўзгдљ умшгддг. Тер цагас олн љил ґњгрљ, кўрдин эн хуучн чинр мартгдад, эргўлхлі - ик буйн хурљ ирні гиєід утх-чинрін тер соляд ирв. Тегід, хурлын хашан ўўдір орсн кўн хамг хар санаєан єаза ўлдіљ, цаєан санан-седкл ўўскхин тґлі кўрд эргўлљ, бий, келн, седклін цеврўлљ эргўлљ йовх йоста. Тўўні хґґннь хурл дотр ордг.
Кўрднь болхла, дґрвн зўўл болад біідг. Хурлын хашад болн дотрнь біісн кўрдиг «маанин кўрд» гині. Иим кўрд дотр маанин буйнта ўзг аль багтмар ораєад орулљ зална. Тегід иим кўрдиг нег эргўлід авхла, дотрнь біісн маанин то тедў мет маань умшснла ідл гиљ лам-багшнр зірлг болна. Бас нег кўрднь – «салькна кўрд». Эн кўрдиг кўн эргўлдг биш, салькна кўчір эргдг юмн. Буй хурахар бііх кўн иим кўрд кељ эс гиљ кеєўлљ тівхлі, тернь салькн кґдлсн цагт эргід, біісн єазртан ґлзі-кишг дурдна. Бас нег учрнь – зірм єазрт догшн єазрин эзн бііљ, імтнд аюл ўўскні. Ўлгўрлід келхлі, хаалєд йовсн маши кґмрўлід, эс гиљ малын гем тархаєад біісн єазрин эзін номєрулхар «салькна кўрд» тівні. Тернь эргљіх буйнта кўрд ўзід, салькар ўлієід наадхлань, імтн тўўні аюлла харєхан уурна. Єурвдгч кўрднь «усна кўрд». Эн кўрд «салькна кўрдлі» ідл юмн, гив чигн, салькна кўчір биш, усна кўчір эргні. Эн кўрдиг тівсн єол-нуурин усна эзн номєрљ, хур орулад, мал-імтні услурыг сін болєдг.
Сўўлин кўрдин зўўлнь – «єарин кўрд». Мана хальмгт біісн мацгин санврта эмгчўд иим кўрдиг эргўлід ном умшдгинь та чигн ўзљ соњссн болхт. Эн кўрдин тускар ик кезінієіс нааран орс номтнр бичдг бііљ. Иим кўрдиг хальмгуд XVIII зун љилд ик мґњг ґгч Тґвдин орнас авхулдг біісн санљ. «Єарин кўрд» авсн кўн кезі чигн аль-бис юман кељ авчкад, асхн сууєад, тер кўрдін єарарн эргўлљ номан умшхла, ик сін, буйнта керг ўўл болдг бііљ. Йир гихд, хальмг кўн болєн кезіні љирн насндан кўрчкід, цуг кељ біісн юман кўўкд-ачнртан даалєад, герин сўўдрт сууљ бўкл ґдртін номан умшдг бііљ. Тер ямаран учрта юмн гихлі, эн делкі деер мґњк юмн уга. Тегід, љирн насндан кўрсн кўн: «заячин заясн насм эн билі», – гиљ, дікљ насан утдулдган уурад, «ўлдсн насна турш цаєан буйна йосар йовљ біісв» – гиєід біідг. Тер цагт «єарин кўрд» шин тґрлд белдід авх сін нґкцл юмн.
Иигід кўрд гидг юмн кўмн-імтнд цаєан буй хурахд туслад, хар нўўліс зіілўлід, аюлас єарєљ авад йовх кезіњк тууљта, гўн бурхна номин чинрті юмн болљ. Тґвд эс гиљ мана келнд уга деед номин ўг эс медсн кўн тер кўрдиг хурлд ирсн цагтан эргўлід, хар санаєан оркљ, цаєан седклін делгрўлхлі, буйна ўўлд хандулх сін чинрті юмн болна. Тиим учрар, кўндті мана умшачнр, тадн цуєар хурлд одхларн, эрт гертісн єарч, халун-киитніс іілго, Бурхна тґлі биш, гелњгўдин тґлі биш, онц бийиннь тґлі залху-хоома угаєар кўрд эргўлід йовн біітн! Кўўні насн ут болдг биш, унтад-серід йовљ чилід ирдг юмн. Номин ўг чеељлід эс авхла, кўрдин арє арєлад, буйта керг-ўўлд аль чадсарн орлцад біітн! Мана ґвк-деедсин шўтљ біісн юмн ўлў-дуту болдг биш, алтн-мґњгніс даву зґґр!

СЕТӘН Дорљ

Видео