Өлгц юунд кергтәв?

17-07-2020, 17:21 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Ик кезәнәс нааран мана өвкнр, хальмгуд, эврә хуучн йосан бат кевәр бәрҗ йовдг бәәҗ. Ода хәләҗ бәәхлә, тернь хуучна му сеҗг биш, мергн-цецн ухана негнь бәәсн мөн. Йосн-авъясан бәрсн күн талдан әмтнә йоснд авлгдҗ орлго, эврәһәрн бәәҗ, аав-ээҗин нер дуудулҗ йовдг.
Бәәсндән байн боллго, мадн, хальмгуд, ода эврә йосан хайҗ һәәләд, күүнә йоснд орад, зәрмдән бийән эс медҗ, хам-хоша бәәсн әмтиг дураһад бәәнәвидн. Зуг тиим йоснд нег му бәәнә: мадн тооһарн баһ, эргндк улс талдан келтә, сойлта болн шаҗта. Эврә йосан хайхла, хойр-һурвн үйин турш мадн чилхвидн. Хөөннь мана ачнр-зеенр аав-ээҗм хальмг күн бәәҗ келхәсн эмәҗ ичх. Эн юм мадн ода сәәнәр медх йоставидн, эс гиҗ хөрн-һучн җилмүдин хөөн «хальмгв» гиҗ эмәлго келх күн олдш уга.
Эрт цагас авн мана өвкнр, өөрд-хальмгуд, олн зүсн өңгтә ут утциг тәкҗ «өлгц» гидг нерәр дууддг бәәҗ. Тер «өлгц» гидг юмн хальмгудын хотн-отг болһнд эврә өңгтә бәәҗ. Зәрм хальмгуд хойр өңгтә өлгцтә, зәрмнь һурвн, зәрмснь болхла тавта чигн бәәдг. Тер «өлгц» гидг юмн ик кезәңк юмн болҗ һарна. Номтнрин шинҗлсәр, хальмгудын «өлгц» Бурхна номд орхин өмн өвк-деедсин мөргәд тәкдг «оңһн» гидг юмта бат залһлдата болна. Тер «оңһн» гисн юмн – мана өвкнрин кезәңк сүзг-шүтлһин үзләр өвк-деедсин сүмснә бәәдг орн бәәҗ.
Тернь шаврар эс гиҗ һуйрар кесн күүнә дүрстә юмн, моднд уйсн олн зүсн утцна дүрстә, әрүн аң-адусн эс гиҗ шовун, модн, чолун чигн болҗ бәәсн мөн. Түүнд урдкс мань мөргәд, җирһл-кишг сурҗ бәәдг юмн. «Оңһниг» күүнә нүднә өмн биш, нууц нег ормд бултулад бәрдг бәәҗ. Йос бәрҗәх хальмгуд өрүн болһн босад, дееҗ тәвдг. Тер дееҗ болхла, аав-ээҗин заян-сәкүснд болн олн бурхнд нерәдәд тәвдгин хуучн учрнь – «оңһниг» халун хотар теҗәҗ асрх керг болдг. Әрк уухин өмн цацл цацдгнь чигн олн догшн сәкүсн бурхнд болн аав-ээҗин сүмсн болсн оңһнд кедг хуучн авъяс болна.
Бурхна номд орснас хооран мана өвкнр хуучн шүтлһән оркад, шин номд орад, бө-удһна «оңһн» гидгиг һәәләд хаяд, олн өңгтә утциг үлдәсн болдг. Үүнә учрнь болхла, хальмгудын сеҗгт биш, хуучан атхад сууснд чигн биш, эврә төрл-тохман нәрн сән кевәр медәд бәәхд бәәнә. Ода әмтн терүг альд керглхиг медхш. Олн өңгтә утцн болхла, «өлгц» гидг нертә болад, хүрмин йоснд, һазр-ус тәкх йоснд, һал тәәх йоснд эрк биш керглгддг юмн болв. Мана меддгәр үлгүрлхлә, бер күн күргнә герт ирхлә, «өлгцин» утцта ирнә. Нань юм ода хальмгуд медх биш.
Йосндан болхла кезәнә зокаста күүк олҗ авад, түүнд зәңг орулхла, худнр күүндҗ сууҗаһад, нег-негнәннь өлгцин өңг-зүс сурдг. Тернь әдл болхла, мадн элгн-садн болвза гиҗ, хальмгуд хүрмән кедго бәәҗ. Бас һазр-усна заян-сәкүсндән мөргхләрн, эврә өвкнрин өңгтә утциг модна ацд уяд мөргхлә, сансн санан, сурсн сурвр, цуг юмн бүтәд ирнә гиҗ көгшд келдг бәәҗ. Мини таньдг нег көгшн ээҗ иигәд келлә: «Мана өвк-деедсин заян-сәкүсн үнн һазрт бәәдг, мана бузр-килнцтә һазр үздг нүдн уга. Эврә-күүнә гисиг чирәһәр таньдг уга, үнрәрнь чигн меддг уга, өлгцин утцар таняд меддг. Тегәд хальмг күн болһн эврә өлгцин зүс медх йоста».
Ода баһчуд медхәр бәәв чигн, сурдг көгшд уга болсар, хәәҗ-тенҗ темтрҗ йовдг. Зәрмснь олҗ эс чадхла, торһуд болҗ төрсәрн көк-цаһан хойр утц авна, дөрвд болхла цаһан, көк, уланиг авч хүрм кенә. Йир олад авх арһ уга болхла, тернь чик шиидвр. Бас көгшд иигәд келдг бәәҗ: «Кемр хүрмин цагт өлгцән медл уга хәәһәд бәәхлә, тана төрл көгшн эмгнд одад, түүнә эркнәннь цацгиг хәләх кергтә. Тернь кезәнә хальмгуд эврә өлгцән мартшгоһар эркнәннь зала-цацгиг түүнә өңгтә утцар кедг бәәҗ. Иим йосиг ода чигн мана хальмгуд авч сергәҗ чадҗана. Мөргҗ зальврхларн, тер цацг мел нүднд үзгдҗ бәәһәд, кезә чигн мартгдшго. Иим цацг-залад өлгцин утц келкҗ уйснь хөөт үйнртән чинр иктә медә күргх сән арһ биший?
Бас өлгцин нег сергәх юмнь – өөрд-хальмгудын дарцг-тугмуд. Кезәнә дәәнд орхин өмн хальмгудын церг олн овг-отгас тогтдг учрар, тедн эврә туг-дарцгта ирдг бәәсн санҗ. Цергин әңг дотрк әмтн цуһар нег-негндән төрл болсар тугиннь кел эврә өлгцин өңгәр кеҗ авдг бәәсн. Дәәлҗ йовхларн, тер тугин келн салькнд делсәд, өвк-деедсин заян-сәкүснәс әмд-менд, амҗлт-диилвр хойриг эрәд сурх нег сән учр бәәсн санҗ. Ода дәәнд эс ордгар мана хальмгуд һазр-усна эзнд мөргхин төлә туг-дарцгудан сергәҗ авна. Тер тугмудын келн «өлгцин» өңгтә болсар кишг-буйн даладҗах белг-темдг (символ) болна.
Эн өвк-деедсин хуучн йосна нег сән үлдл – «өлгцин» утцн-тасмиг мартл уга, улм сәәнәр медәд йовхла, баһ тоота мадн, хальмгуд, ик кезәнә мартгдсн элгн-төрлән медҗ, нег уңгас һарсиг таахла, эндү һарһлго, тохман муурулх угаһар улм сәәҗрүләд йовхвидн. Бас негнь – өвк-деедсин заян-сәкүсн гидг юмнд таалта хөөт үйнр болҗ, теднә хөв-кишгт багтхин төлә өлгциннь утц-тасм салькнд делскүлҗ бәәхлә, аль нег цагт бәәдлмдн ясрҗ хүврәд, урдк үйнрин әдс шиңгрәд, җирһл эдлх цаг ирх маһд. Тер төләд, хальмгуд, өлгцин утцан сәәнәр медхд шунад орцхатн!

Цедән Санҗ

Видео