Тууљин толь болсн дуд

10-08-2020, 17:29 | Таңһчин зәңгс » Сойл

“Дун гисн улсин седкл”, – гиљ нерті орс драматург Николай Островский келљісмн. Эн ўгиг эс зґвшірх арє уга. Ўнір, эрднин экн цагас авн ямаран болв чигн ончта йовдл дуунд мґњкрљ ўлдід, ўйіс ўйд залємљлдг болна. Автономь бўрдсн цагин кўмсин керг-ўўлсиг олн імтн яєљ мґњкрўлсмб гихлі Матша Санљ гидг дун шуд сангдад ирні. 1894-ч љилд Бає-Дґрвд нутга Бає-Хурла іімгт тґрљ єарсн Матша Санљ бичкнісн авн кўнд кґдлмш кедг біісн кўн. Сурєулян сіінір сурљ авад, дарунь шин йос батрулхд тівцін орулљ, автономь бўрділєнлі нерін холвсмн. 1920-ч љилд Бає-Дґрвді нутгин кўцігч комитетин гешўн болљ кґдлљіљ. ВКП(б)-н гешўнд суњєгдад, кўцігч комитетин ниигмин (социальн) іњгин єардач болсмн. Терўніс нань Бає-Дґрвд нутга цагдаєин (полицин) єардач, нутгин кўцігч комитетин ахлач, Областин кўцігч исполкомин ахлачин дарук чигн болљ кґдлљісмн. Тањєчин тґлі иим олн керг кўціљісн Матша Санљ олн дунд тоомсрта болад, терўні туск дун ода кўртл хальмгудын дурта дуудын негнь болдг.
Хальмг тууљд нерін туурсн Љалга Хохол Яндг-Мацга нутгт 1887-ч љилд тґрсмн. Манљин кґвўн Хохолын нериг мана цагт Элст балєсна нег уульнц болн Лаганя района нег селін зўўдг. Энўні тускар чигн нег сііхн дун біідм. Хальмгин шин тууљин халхсиг эклід бичљісн Чапчан Арш, Амр-Санана Антон болн нань чигн нер кўндті кўмсті Љалга Хохол ээм-ээмін тўшлдід кґдлљісмн.
Иргні дііні цагт Љалга Хохол Яндг-Мацга нутга цергин комиссар болад йовсн бііљ. Энўні тускар шўлгч Даван Єірі иигљ бичљ:

Мацгт біідг баєчудыг
Манљин Хохол толєална,
Манљин Хохол толєалв чигн
Марксин сурєулиг делгрўлні.

Тиим ўгір шўлгч Љалга Хохолыг бууляд магтдг біісмн. Эгл улс дуундан яєљ магтсн гихлі, иим ўгнь сангдна:
Хар торцг маляг
Хаљудан тівљ келдг билі,
Хар улан Манљин кґвўн Хохол
Хальмг Тањєчин тґлі зўткід йовсмб,
– гиљ кґгшдўд дуулдг біісмн. Тањєчин тґлі зўткдг кўмсиг олн імтн бууляд мартлго йовдгнь бас ончта.
Улсин санлд мґњкрід ўлдсн дікід нег кўн болхла Пўрвін Анљур. Энтн Ик-Буурлд тґрід, тер єазрт ґсч боссн болв чигн Пўрвін Анљурин туск дуд тањєчин район болєнд дуулгддг біісмн. Нутг болєнд эврі айсар, эврі ончта ўгір дуулгдљ йовла. Зуг дун болєнд, бадг болєнд чигн олн-імтні дурн, кўндллєн соњсгдљасмн.
1929-ч љилд Пўрвін Анљур Хальмг автономн муљин Кўцігч комитетин ахлач болљ. 1934-1935 љилмўдт Хальмг муљин партин комитетин 1-ч сеглітр болљ кґдлсмн. Тер цагт Хальмг Тањєч Пўрвін Анљурин седвірір чигн автономн муљас автономн тањєч болљ хўврсмн.
Хальмг тууљд алдршсн кўмн олн, зун љил хооран ўўлдљ йовснь чигн бас ховр биш. Тедніс кўн болєна тускар эврі ончта дун біідмн. Гив чигн цугинь орулад бичхлі,

Машиєір барлсн бичгинь
Москуєинь орулад тівід бііні,
Москуєинь орулад тівід бііхнь
Матша Санљ ўкв гиєід илгієід бііні.

Дґрвн терзті модн гернь
Дґрвд дундан дўњгієід бііні,
Дґлі тґлвгр Матша Санљ
Дґрвд дундан дутдг болад біів.

Цокулад гўўдг мґринь
Цумрха хурдн мґрн гиєід келні,
Цґн ўгті Санљин Церн пииср
Цогц-яснь деернь уульн келід біів.

Зун арслњга цаєан мґњгн часнь
Зўн ґрч деернь гилв-далв гині,
Зург болсн Матша Санљ
Зўўдн болсн Байдан ґнчрўлід бііні.


МАНЉИН Санл

Видео