Сойлдан дуран өгсн Арвн

18-08-2020, 14:55 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Зунын цаг төгсч йовна. Удл уга һаха сар экләд, сурһульчнр, оютнр чигн сурһульдан орхар адһх. Дундын сурһуль төгсәсн күмс болхла, ик сурһульдан орад, шин әмдрл эклхән күләнә. Оютна әмдрл ямаран болхмб гиҗ санад йовдгнь маһд уга. Эн җил Хальмг ик сурһуль төгсәсн Кармана Арвн шидр мана редакцин гиич болад, Хальмгин оютнр яһҗ әмдрх болн сурһулян яһҗ сурхин тускар келәд өгсмн.

- Арвн, түрүләд, бийинь тускар ахрар келҗ өгтн. Альдасвт? Кенәхнәвт? Кедү наставт?
- Би хөрн хойртав. Кенәхнәв гихлә, тохмарн Ик-Цоохр нутга Зүнһара залув. Эн җилд би мана Хальмг ик сурһуль төгсәләв.
- Ик-Цоохра гиҗ, альк һазрт төрсн биләт? Яшкулин районд?
- Мини эцк Яшкулин района Һашун селәнд төрәд, бичкнәсн авн тендән әмдрдг бәәсмн. Зуг би эврән мана хотл балһсн Элстд өсч бослав. Дундын сурһулян чигн эндән сурдг биләв.
- Кедүдгч дундын сурһульд сурлат?
- 19-ч сурһульд сурлав. Терүгән төгсәснә хөөн ик сурһульд орув.
- Шуд Хальмг ик сурһульд орвт эс гиҗ түрүләд оңдан сурһульд орлат?
- Шуд Хальмг ик сурһульд.
- Хальмг ик сурһулин альк салврт (факультетд) сурдг биләт?
- Хальмг келн-бичгин болн дорд үзг шинҗллһнә деед сурһулин (ИКФВ-н) “Хальмг келн - солңһс келн” гидг мергҗлд орад сурлав.
- Яһад иим мергҗл суңһад авчклат?
- Дөрвн җил өмн ик сурһулин комиссьт түрүн ирхдән ямаран мергҗл суңһҗ авхмн гиҗ багшас сурлав. Тегәд багш нанд солңһс кел сурхлачн, сән болх гиҗ селвг өгсмн.
- Терүнәс урднь ямаран мергҗлд орхар седләт?
- Дорд үзг шинҗллһн (востоковедение) эс гиҗ моңһл судллын (монголоведение) талар сурхар седләв. Зуг альк мергҗлиг суңһҗ авхан алмацҗ, медлго йовдг биләв. Яһад гихлә дундын сурһулин хөөн ямаран хаалһар йовх кергтәнь сән медгдхш. Солңһс нанд бас соньрхлта болҗ медгдәд, тегәд багшин селвгәр терүнд орлав.
- Дорд үзг судллх (шинҗлх) гисн дурн альдас ирсмб? Яһад иим дурта болвт?
- Кесг җил хооран «Билгин Дала» гидг олна бүрдәцд ордг биләв. Тер бүрдәцин орлцачнрла хәрлцәд, келнә болн сойлын талар хамдан кесг соньн төсв бүтәһәд йовлавидн. Тер цагас авн иим дурта болув. Мана келн – дорд үзгин келн, тиим учрас иим хаалһиг суңһҗ авсн биләв.
- «Билгин Далад» яһҗ орвт?
- Терүнә тускар нанд нег нәәҗм келҗ өглә. Нанд соньн болҗ медгдв. Бүрдәцин сән залусла таньлцад, хәрлцәд йовхд дорд үзг шинҗлх дурн төрв.
- Тер бүрдәцин тускар келҗ өгтн.
- «Билгин Дала» 2014-ч җилд бүрдәгдсмн. Энүг Бат-Мөңк шинҗләч бәәһүлсмн. Бат-Мөңк ах «Билгин Далан» ахлач болад, мадниг хамцулсмн.
- Бат-Мөңк гисн нернь соньрхлта, хәрн, Хальмгт ховр.
- Эн болхла терүнә хальмг нерн. Зуг цаасндан Геннадий Корнеев гиҗ йовна. Эн нерәр энүг олн күн меддг болх.
- Эн бүрдәц юуна төлә бәәһүлсн биләт? Тенд ямаран көдлмш кесмб?
- «Билгин Далан» гешүд хальмг келн-бичиг, сойл - тууҗиг сергәһәд, олн әмтнд медүләд йовла. Кесг дәкҗ тод бичгин кичәлмүд, терүнәс нань чигн олн керг-үүлдвр давуллавидн. Зая-Пандитын орчулсн бурхна шаҗна судрмудыг барлсн биләвидн. Иҗл һолын ламнрин туск домгудын хураңһу һарһлавидн.
- Бичкндән кен болхар седләт?
- Бичкндән энүнә тускар сандго биләв. Зуг нәәмдгч әңгәс (классас) авн мана сойлар соньмсад, энүнә тускар материал хәәһәд хуралав. Дарунь «Билгин Далад» орад сойларн улм икәр соньмсдг болув.
- Тана өрк-бүлд келн-сойлар соньмсдг күмс урднь билү?
- Хальмг сойлан мергҗл болһсн күн уга билә. Зуг мана көгшд сойл, заңшал бәрәд, келән сән меддг күмс. Мини ээҗ нанла орсар күүнддг болвчн, өдр болһнэркән эргүләд, зулан өргәд, ирхдм намаг чигн мөргүл мөргүләд, мана улсин авъяс-заңшалын, тууҗин тускар, мини көгшн аавин тускар чигн келдг. Эн учрар би иигәд сойлдан дурта болад өсдг биләв.
- Уңг-тохмин җурман меддвт?
- Меднәв. Мана көгшдәс медҗ авлав. Мини солнцг эцк – Күргчн, Күргчнә көвүн – Корман, Кормана көвүн – Неенә, Неенән көвүн – Санҗ, Санҗин көвүн – Арслң, Арслңгин көвүн – би. Күргчнәс деер тодрха медгдҗәхш. Зәрм күмсин келсәр, терүнә эцкнь – Ямана Тавг, зуг зәрмнь Ямана Тавгиг күүнә нерн биш, әәмгин нерн гиҗ келнә. Харм төрхд, хуучн юмн болад мартгдҗ, тегәд алькнь зөв гихлә, хәрү өгхднь күнд.
- Ээҗтн танла орсар күүнднә гиҗ келләт, тегәд хальмг келән ик сурһульд орад сурад авчклат? Тиим эсий?
- Ик сурһульдан хальмг келнә кичәлд йовдг болв чигн, хамдан сурдг көвүд-күүкдлә бас орсар күүнддг биләв. Зуг мана сурһульд Шинҗәнәс ирсн оютнр олн бәәнә. Тедн нанла күүндәд, келән сурхд туслсмн. Бас Моңһлд одад, тенд сурһуль сурлав. Тегәд сүл дөрвн җилд мини келн невчкн сәәхрҗ одсн.
- Моңһлур таниг кен йовулв, эс гихлә эврә дурарн йоввт?
- Оютнрин сольлцхин төсвәр одлав.
- Тенд ямаран юм кесмб, сурһульд ямаран кичәл сурсмб?
- Моңһл орн-нутгин хамгин ик сурһуль болхла – Моңһл Улсин Ик Сурһуль (МУИС). Тер сурһуляс нааран җил болһн моңһл оютнр ирәд бәәнә. Хальмг Таңһчас тиигәрән бас җил болһн оютнр одна. “Келнә дамшлт” гидг төсвәр сурсн биләв. Дөрвн кичәлтә биләвидн: моңһл орн судлл (монгольское страноведение), моңһл келн-зү (монгольская грамматика), моңһл күүндәнә келн (монгольская разговорная речь), моңһл келн-бичг (монгольская орфография).
- Моңһлд удан бәәввт?
- Хойр дундур сардан.
- Кедүдгч курст тиигәрән одлат?
- Хойрдгч курст.
- Тегәд мана ик сурһулин оютн болһн дуран медүләд тиигәрән йовҗ чадна, тиим эсий?
- Тиим.
- Тиигәрән йовхла, юн кергтә? Ямаран мергҗлд сурдг оютнриг тиигәрән йовулдмб?
- Урн амн-үгин зокал, утх-зокал, тууҗ чигн шинҗлдг оютнр тиигәрән йовна. Ямаран болв чигн мергҗл сурдг оютнр йовҗ чадна. Зуг нурһлҗ күмнлгин (гуманитарный) мергҗл сурдг оютнр Моңһлд одна. Үлгүрнь, нанла хамдан йовсн күн орс тууҗ сурла.
- Солңһс келн гисн бас соньрхлта юмн болх. Тана әңгд кедү күн сурдг бәәсмб?
- Негдгч курст арвн һурвн күн орсн билә. Хойрдгч курст дәкәд нег күүкн ирлә. Тегәд ик сурһулян арвн дөрвн күн төгсәв.
- Цуһар солңһсар келҗ чадна?
- Мана келнә кемҗән йилһәтә, әдл биш. Келхд, мини келнә кемҗән тиим сән биш. Келҗ чаднав, зуг удан келхлә, муурнав. Бичгин келн бас сән биш. Яһад гихлә, келнә дамшлт уга. Күүндхин өмн сәәнәр белдх кергтә.
- Солңһс бичгин тускар келҗ өгтн? Сурхла, кецү болну, амр болну?
- Солңһс бичгиг иероглиф гиҗ сандг күн олн. Зуг эннь зөв биш. Солңһс бичгт цаһан толһа бәәнә. Япон, китд хойрас талдан.
- Тод үзг меднәт?
- Мууһар болвчн, умшч чаднав.
- Солңһс үзгиг ямаран бичглә әдлцүлҗ болна?
- Нег җил өмн би энүнә туск ниитлл (публикация) һарһсн биләв. Тер ниитллд солңһс бичг хангыль болн моңһл дөрвлҗн бичгиг әдлцүлләв. Нег онлар (онл - теория) солңһс бичг моңһл дөрвлҗн бичгәс һарсн. Эн хойр бичг дотр әдл юмн олн бәәнә.
- Тана санаһар өдгә цагин кирилл бичг мана келнд таарчану угай?
- Миниһәр болхла, таарчана. Зуг цуг улсин нерн деерәс келҗ чадшгов.
- Алькинь керглхлә, деер болх? Тод бичг эс гиҗ кирилл бичг?
- Тод бичг – мана үндстни (келн-улсин) бичг. Энүгәр олн судр, дегтр, үүдәвр бичгдсмн. Тегәд тод бичгиг мартлго, хальмг сурһульчнрт эрк биш зааҗ өгх кергтә. Зуг ода деерән энүг керглх арһ уга. Зун җилин туршт олзлгдсн уга бичгиг сергәхд ик көдлмш кех кергтә.
- Цааранднь танд ямаран зура бәәнә? Магистратур орад сурһуль сурх эс гиҗ көдлмшт орх.
- Зура бәәвчн, ода терүгән күүнд келхшв.
- Сурһулин цагт ямаран кичәл хамгин дурта бәәсмб?
- Солңһс келнә кичәл тааслав. Кичәлд дала соньн юм кеҗ, кел сурхас нань солңһс кино үзәд, талдан багшнрла күүндәд, иим кевәр олн талар көгҗхәр зүткләвидн. Бас нанд утх-зокал болн моңһл бичгин кичәлмүд таасгддг билә.
- Тана санаһар мана ик сурһулин болвсрл (образование) сән болну?
- Болвсрл йир сән. Багшнр аҗлдан дурта. Бас мана деед сурһульд (институтд) олн номин дамшлтын (научно-практический) конференцс давулгдна. Зуг, үннәр келхд, зәрм юмн дутчана. Мини санаһар, техникин тетквр дутчана, бас, немәд келхд, баахн багшнр цөөкн.
- Нә, Арвн, манаһур ирәд, ик сурһулин тускар келҗ өгсн төләдчн ханҗавидн! Мана Хальмг ик сурһулин сән талнь улм көгҗтхә, му талнь әрлҗ уга болтха! Мана күүндврин эцст умшачнрт йөрәл келхитн сурчанавидн.
- Эңкр нутгихн. Ода эн догшн цагт ни-негн бәәх кергтә. Шин һарсн өвчн әрлхиг күләтн.

Ут наста, удан җирһлтә,
Күүнд келүлл уга, нохад хуцулл уга,
Дән-даҗг, гем-шалтг уга йовцхатн,
Олн деедс бурхд цуг таанриг өршәтхә!

МАНҖИН Санл

Сойлдан дуран өгсн Арвн

Видео