Чињгс хан

19-08-2020, 15:57 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Җилмүд дигллһнә Юань-ши моңһл-китдин дегтрт бичсәр, эцкнь Есүгей-баатр маңһдыг дәәлхәр цергә аянд һарсмн. Тиигхд маңһдын цергин толһач Темүҗин бәрәнд авгдсн бәәҗ. Дегц Есүгей-баатрин авалнь көвү һарһна. Нудрмдан хатсн цус (нөҗг) атхсн нилх төрнә. Тер цусн улан чолуна бәәдлтә болна. Эцкнь хортыг дәәлсн күцәмҗд байрлад, көвүндән бәрәнд авгдсн күүнә нер өгнә. Тегәд көвүнь Темүҗин гидг нертә болсмн.
Темүҗин 9 нас күцхлә, эцкнь көвүһән дахулад, моңһл келтнрин авъясар мөн сиит (бер) хәәхәр хол тохма улст одцхана. Өөрхн элгн-садан авх зөв уга. Хаалһдан Дай-Сечен нертә тохма багин толһачла харһна. Тер теднә кергин күслинь медчкәд, нанур одый, манад Бөртэ гидг нег сәәхн күүкн бәәнә, одад хәлә гинә. Есүгей зөвшәрәд, көвүтәһән Дай-Сечен бәәршсн һазрт одна. Йистә күүкнь теднд таасгдна. Тегәд тедн белгүдән бәрүләд, хоорндан үглцәд, һарад хәрцхәнә. Тер цагин йосар үрднь 14-17 нас күцхлә, хүрм кедмн. Тер цаг күртл күүкн көвүн хойр нег-негән сәәнәр медҗ авдг.
Есүгей-баатр хәрҗ йовхлань маңһд улс терүг мекләд, байр-нәәрт дуудад, хор өгнә. Болв чаңһ-чиирг баатр герүрн күрч чадна. Зуг эн эврә һазртан өңгрнә. Темүҗин эктәһән болн хойр дүүтәһән өнчрәд үлднә. Тохма багин толһач Темүҗиниг бичкн гиҗ тоолад, эцкиннь үлмәд бәәсн зәрм әмтн тедниг хайад, талдан һазрур зулна. Ухата болн һавшун Үүлн экнь залуһиннь туг өргәд, үлдсн әмтнлә хамдан теднә ардас көөлдәд, тедниг хәрү эргүлнә. Болв тедн удан бәәсн уга – йовҗ одцхав, юңгад гихлә тохма багиг күүкд күн залх зөв уга.
Теднәс зулсн улс малынь чигн тууһад авч одна. Тегәд теднә өрк-бүл яду бәәдлд тусна. Темүҗин дүүнртәһән өрк-бүлән теҗәхин төлә аңһучлдг болцхав. Урһмл чигн иддг цаг билә. Тер цага хәләцәр кемр мал уга болхла, тиим улсиг угатя-яду улс гиҗ тоолдг.
«Мууһас моңһл һарна» гидг хуучн үлгүр бәәнә. Тиим му таалд иргч алдр баатрин заңгнь батрсмн. Чаңһ-чиирг боллһн хамгин түрүн зөөрнь болв. Темүҗин дала даалһвр күцәх зөвтә бәәсмн. Җил ирвәс эн өсәд, батрад йовв. Эцкнь 400 ишкә герин эзн бәәснь эн медв. Әәмшг үүдәҗ чадх Темүҗиниг хортн уга кехәр шииднә. Теднә залач Торһултай Есүгей баатрин һазрин эзн болсна тускар олнд зәңглнә. Теднә һазр сән идгтә бәәсмн.
Тегәд хортн баахн Темүҗиниг дәәләд, бәрәнд авна. Болв терүнд тендәс зулх арһ учрна. Өдр ирвәс эн чидл урһаһад, батрад йовҗ, бат цогцта, өндр нурһта сәәхн залуд хүврв. Тесҗ күләдг, тәвсн күслдән күрдг, хара зөңдән дала үг келдго заңта болв. Зуг күүнә келсиг сәәнәр ухалад, хәрү өгдмн. Тегәд әмтн энүнд итклтәһәр церглдг болв. Эн теднд оньдин ханлтта бәәсмн.
Цогц-махмударн болн әмәрн батрсн Темүҗин гер авх шиидвр авна. Тегәд эн дүүнртәһән эцкнь заасн күүкнүр (Бөртэ) одад, тер күүкиг буулһҗ авна. Баахн гергнь терүнд хүрмин белг гиһәд булһн үч (девл) авч ирнә. Баһ тетквртә Темүҗинд энтн зөвәр ик зөөр болсмн.
Цергә ик күцәмҗсин ашар, Темүҗин хамгин сән теегин удьрдач болсн учрар терүнә йисн сүүлтә тугин дор дала улс хурна. Энтн ик зуудан моңһл тохма улс толһачнртаһан билә. Түрүләд сәәчүд баһ дүүвр наста Темүҗиниг хаанд зарлсмн. Тиигхд энүнд «Чиңгс хан» гисн нер өгсмн.
Көк мөңк теңгрин нилчәр һазрт цуг тоот болдг гиҗ тоолдг Темүҗин Теңгрт йир шүтдг билә. Энүнә төрлһн учрта гиҗ сандг болвчн моңһл улсиннь алдр иргчд икәр иткдг бәәсмн.
Ик Моңһл Улс (гүрм) бүрдәлһн Чиңгс хаана һол күслнь бәәсмн. Энүнә медлин һазр нәрн төр хаһллһна кергүдин һол төв болсмн. Олн улсла бат залһлда бәрхин төләд, теднд эврә закврмудан медүлхин төләд мөрчнрин баг бүрдәв. Тедн йир шулуһар довтлад, заасн һазрур тер дарунь гилтә күрдг бәәсмн. Теегин нутгт пошт, телеграф, төмр хаалһ уга цагт мөрчнр – (өдгә цагин курьермүд) чинртә шинрлт болсмн. Хөөннь энтн уртон болад (ямские станции) сән өргҗлт авсмн. Тиигхд арвн миңһ һар уртон үүлддг билә. Дотрнь үнтә һара өлг-эд бәәсмн. Зәрм уртон болһнд 400 мөрд бәәсмн. Зәрм һазрт – 50-с авн 200 күртл. Бичмр хаана зааврмуд, бичгүд болн нань чигн олн зүсн зүүлиг мөрн тергәр чигн күргдг бәәҗ. Мөрнә чикнд хоңх зүүдмн. Тер хоңх мөртә элч өөрдәд ирҗ йовхинь медүлдг бәәсмн.
Ик Моңһл Улс делкән гүрм (империй) болсн цагт эн залһлдан йосна бүрдәцд хүврв. Олн талын һазра болн эздүдин кергүд күцәгддг болсмн. Моңһлд хол Европас нертә элчнр Плано Карпини, Вильгельм Рубрук, Марко Поло зуульчлҗ ирсмн.
Темүҗин зуг 52 настадан йосни кевәр хаанд зарлгдла. Чиңгс хаана нилчәр урднь онц бәәсн моңһл келтә улс негдүлгдәд, тууҗлгч улс болсмн. Эн сәәчүдин хәләцтә болвчн цергә, эс гиҗ һардврин өөдән үүлд кү батлхларн эркҗән уга терүнә медрл, сән белдвр үнлдг бәәҗ. Итклтә, залу-зөрмг әмтиг даңгин дөңндг бәәсмн. Төрскән хулддг, кү меклдг болн әәмтхә улсиг засгла харһулдг бәәҗ. Эврә цергтән чаңһ некврмүд тәвдг билә. Тегәд цергтнь батлгдсн диг-даран даңгин бәәсмн.
Чиңгс хаана медлд 500 сай (өдгә тооһар кесг җува) күн бәәсн бийнь эн байҗх, үнтә һара юм авч, терүг эдлх күсл тәвдго бәәҗ. Орчлңд негдүлсн гүрм орн-нутг бүрдәхәр зүткҗ йовсмн. Тиигхлә улс дундк дәәлдән зогсх, төвкнүн таалд шагшавдын болн эдин сойлын халхд орчлңд эвин цецгәрлт (мирное процветание) делгрлт авх гиҗ Чиңгс хан тоолдг бәәсмн.
Хан дәәчнртәһән һазадын орн-нутгур аянд одад, оньдин зөрмгәр дәәлдҗ йовсмн. Энүнлә хамдан даңгин дөрвн көвүнь: Җууч, Цаһада, Өгдә болн Тулуй йовдг бәәсмн. Һурвн ууһн көвүнь церг ахлдг бәәсмн. Отхн көвүнь болхла эцкиннь өөр бәәһәд, цергин төв толһалдг билә. Тер төв моңһлын хамгин сән гисн церг (100000 күн) ордг бәәсмн.
Олн җилдән Ик Моңһл Улст бәәсн Марко Поло Чиңгс хаана цергин тускар иигҗ бичсмн: «Моңһлчудын цергә зер-зев йир сән, эдн цуг улсас хамгин сән гисн харвачнр болна».
Чиңгс хан 72 настадан әмнәсн хаһцв. Үклиннь өмн көвүдән болн ачан дуудад, сүл үг келсмн. Энүнә сурврар цогцинь төрскн һазртнь авч одад, Бурхн Халдун гидг уул дергд оршасмн. Эн уул кесг дәкҗ әминь харссн бәәҗ. «Һундл төрхд, эн өңгрв, юңгад гихлә үнн-чик седклтә болн цецн ухата күн билә», – гиҗ зуульч Марко Поло бичсмн.
…Моңһлчудын тууҗар болн теднә Алдр баатрин үүлдврәр олн әмтн өдгә цаг күртл соньмсна. Эн төрмүдәр һарсн дегтрмүдиг тедн ик оньган өгч умшцхана. Тедү дүңгә Чиңгс хан олн дунд тоомсрта.

Барт белдснь
БОСХМҖИН Валентина

Видео