Хальмг кел дасхлһна дамшлтас

19-08-2020, 16:28 | Таңһчин зәңгс » Сурєуль-эрдм

Х.Б. Кануковин нертə Элстин багшнрин колледж тѳрскн таңһчиннь, келн-улсиннь, ниигмин күн болһна кергллтс учртан авад, күцəмҗтə кевəр үүлдҗ йовсмн. Эрдм-сурһуль делгрүллһнə, шин җирһлин кѳрңд орлцҗ чаддг мергҗлтнр ѳсклһнə халхар кеҗ-күцəснь цань уга ик чинртə. Эврəннь ут тууҗин туршарт Хальмг педтехникум, хѳѳннь педучилищ болн педколледж тѳгсəсн улс таңһчин һардврт, эдл-ахун халхар кѳдлҗ йовсмн, оюни сойлын нүүрт йовсмн. Тедн дунд түрүн профессор Б. Бадмаев, РАН–на академик П. Эрдниев, профессормуд У. Эрдниев, А. Кичиков, О. Мукаева, бичəчнр С. Каляев, М. Нармаев, А. Балакаев, А. Тачиев, В. Нуров, олна үүлдəчнр А. Пюрбеев, Д. Педеров болн талдан улсиг зааҗ болхмн.
Тѳрскн хальмг кел даслһна, терүг бичкдүдт заалһна тѳрт ик оньг тусхагдҗ бəəсмн. Хальмг педтехникумд, дарунь училищд, хѳѳннь колледжд тѳрскн кел даслһна тууҗд орсн мартгдшго нерд зааҗ болхмн: Гаря Шалбурович Шалбуров, Санҗ Алексеевич Кензеев, Хонин Косиевич Косиев, Анатолий Шалхакович Кичиков, Байрта Лиджиевна Очир-Горяева, Софья Бутяновна Бурулова, Нина Гаряевна Михайлова. Эдн эврәннь тɵрскн келндән хару болсндан, чидлән нɵɵлго, ухан-седклән, цуг җирһлән уул хальмг келән босхлһнд, ɵргҗүллһнд нерәдсн улс мөн.
Анатолий Шалхакович Кичиков экин келиг мартулшгон тɵлә, келән меддго баһчудыг түргәр келлһнд орулхин төлә талын кел даслһна аудиовизуальн методик олзлдг болв. Энүнә ашнь – ɵдгә цагт чинрнь улм ɵсч, ɵргәр олзлгддг «Оюн түлкүр» гидг методическ даслур болв. Санҗ Алексеевич Кензеев – хальмг келнә, утх-зокъялын, методикин кɵтлвр тогтасн мана училищин ач иктә багш. Эн кɵтлврәрнь багшнр одачн һардвр кеҗ, цагин некврмүдлә ирлцүлҗ, кɵдлмшин кɵтлврмүд тогтав.
Байрта Лиджиевна Очир-Горяева, эврән эн училищ тɵгсәсн күн, авсн медрләрн, дамшлтарн оютнриг иргч эрдмд белдлһнд ик нилчән күргсмн. Софья Бутяновна Бурулова олн методическ дɵӊцлмүд бичәд, баахн багшнр дамшлт авхднь ик тәвцән орулв. Нина Гаряевна Михайловала хамдан номт Б.Б.Оконовин һардврт багшин колледжин оютнрин тɵлә хрестомать белдлһнә көдлмшт орлцв. Эдн хальмг келн-улсин заӊ-бәрцлә, заӊшалмудла таньлдулад, колледжд «Җаӊһрин ɵргә» гидг музей секлһнд, энүг кергтә экспонатмудар тетклһнд оютнриг шунмһаһар орлцулсмн. Тер цагас авн хальмг келн-улсин байрин ɵдрмүдиг нәр-наад кеһәд давулдг сән авъяс тогтсмн.
ϴдгә цагт кɵдлҗәх хальмг келнә багшнр ах үйнрин хоршасн дамшлтыг хадһлад цааранднь делгрүлҗ йовна. Аристаева Нина Дорджиевна А.Ш.Кичиковин олзлсн эв-арһиг эврә ɵвәрц олврар байҗулсмн. Энүнә аудиофоновизуальн методикин ɵвәрцнь – дасчах текстмүдин һол учр-утхарнь эрк биш медх үгмүд олзлад, шүлгүд үүдәһәд, тедниг хальмг дуудын айст орулад дууллһн мөн.
Багшнрин училищ, хѳѳннь колледж тѳгсəсн улсин кесгнь хальмг келнə багшар кѳдлҗəнə. 90-ч җилмүдт секгдсн түрүн келн-улсин классмудын багшнрин тоод 15 күн орсмн: Н.Д.Акишева, Л.Д.Шогляева, Е.А.Бадма-Горяева, М.Б.Элеева, хѳѳннь Л.Б.Далаева, В.Д.Ардаева, Н.Д.Баляшова, Р.М.Церенова болн нань чигн улс мөн.
Эн җил Москвад давсн тѳрскн кел дасхдг багшнрин Əрəсəн марһанд педколледж тѳгсəсн Адга дунд школын багш Ичкеева (Алексеева) Валентина ончрҗ, 2-ч ормд һарв.
1993-ч җилд училищ шин девсңд орҗ, колледжд хүврв. Терүнəс авн 20 һар җилин эргцд эклц классмудын багшнрт, сурһмҗлачнрт хальмг кел дасхдг немр мергҗл ѳгдг болв. Эдниг белдлһнə кѳтлврт хальмг келнəс, утх-зокъялас, методикəс нань, ах сурһулин зəрм предметс орв: фонетик, «Җаңһр» даслһна шишлң курс, моңһл келн, тод бичг, амн урн үгин зѳѳр – ут турштан долан хонгт 11 час. Тегəд чигн мана колледж тɵгсәсн багшнр тод бичг чигн заана. үлгүрнь,. Келхд, Троицкое селəнə 1-ч тойгта школын багш Цаган Боярован сурһульчнр җил болһн таңһчин олимпиадт нүүрлгч орм эзлнə. Колледж төгсәсн төгсәсн эклц классмудын болн хальмг келнə багшнрин сəн тоод Л. Шургучиеваг, Б. Манджиеваг, Г. Комиюковаг, Б.В. Манджиеваг, Б. Киштееваг зааҗ болхмн.
Харм тѳрхд, сүл цѳн җилмүдт немр мергҗлтс ѳгдгəн уурв, хальмг келнə кичəлмүдин тонь хасндад, предметнь «Калмыцкий язык с методикой преподавания» гиҗ нерəдгддг болв. Утх-зокъялд, тер дунд бичкүдин утх зокъялд шишлң кичәлмүд йилһгдсн уга. Тиим учрар 3-4-ч курсмудын оютнриг дамшлтд күцц кевәр белдҗ болҗахмн.
Колледжд тер 20 җилмүдин хуһцанд олн зүсн предметсəр келн-улсин региональн көтлврмүд, 30 һар методическ дѳңцлмүд барлгдсмн. Тедн дунд Хальмг Таңһчин тууҗар (Джамбинова Т.Н., пед. номин кандидат); этнопедагогикəр (Базырова А.Ц.); этнопедагогикин спецкурсар (Горяева А.Н.); келлһ ѳргҗүллһəр «ϴрүни цолвң» (Оконов Б.Б., Аристаева Н.Д.); хальмг келəр аудиофоновизуальн методикәр (Аристаева Н.Д.); аҗлын сурһмҗллһар (Кукеева К.А.); кѳгҗмəр (Хулхачиева Г.Ш., Калашникова И.А.); орс, хальмг, англь кел хамт даслһна элективн курс болн эклц школд олзлх толь (Цереева Г.А.); орс-хальмг келəр бичсн 1-3-гч классмудын эсвин кѳтлвр болн даслур (Церенова А.Б.); орс-хальмг келəр бичсн 1-3-гч классмудын цогц батруллһна кѳтлвр (Очирова М.М.); цогц батруллһар орс-хальмг толь (Замбаев Н.У.); бичкдүдин амн үгин зѳѳрəр элективн кѳтлвр (Богаева Л.Ф., Очирова О.Ш.); тѳрскн утх зокъялар «Əмд заль» гидг нертə хрестомать (Оконов Б.Б., Бурулова С.Б., Михайлова Н.Г., Богаева Л.Ф., Очирова О.Ш.); хальмг келəр «Цагда» гидг даслур (Аристаева Н.Д.); хальмг келəр эклц школын УМК-д орҗах кѳтлвр, даслурмуд, кѳдлмшин девтрмүд, методическ дѳңцл (Аристаева Н.Д., Богаева Л.Ф., Басхаева А.Х., Очирова О.Ш., Мадеева М.Г., Канкаева Н.Г.); «Эклц классмудт, бичкдүдин садт олзлх дидактическ материалмуд» (Очирова О.Ш.); бичкдүдин хальмг утх зокъялар «Дегдәмл» гидг методическ дѳңцл (Богаева Л.Ф., Очирова О.Ш.).
Багшнр олн зүсн семинармудын йовудт ил кичəлмүд ѳгнə, мастер-классмуд давулна: «Хальмг домбр», «Мектə арат», «Салькн» гидг үгин чинр», «Υвлин зурцс» (Аристаева Н.Д.), «Шугран В. үүдəлт», «Мана балһсна уульнцс» (Оваева А.Л-Г.), «Зерлг аңгуд», «Дун – цагин герч», «Зая-Пандита – гегəрлгч номт», «Шатрин балһсн» (Богаева Л.Ф.), «Дорҗин Б. «Бодарин бурхн» гидг келвр даслһна эв-арһс», «Темəн – хамгин том мал», «Шатр наадлһн», «Классин хора» (Очирова О.Ш.).
Оютнриг дамшлт авлһна кичəлмүдт методикин халхар чинртə марһаст белднə. Υлгүрнь, Чандан Байрта «Иргчин багш» гидг оютнрин дунд давулгдсн таңһчин марһанд «Хаврин селгəн хальмг теегт» гидг кичəл ѳгəд, түрүн ормд һарсн билə (Аристаева Н.Д., Богаева Л.Ф. багшнрин һардврт).
Сүл җилмүдт һарсн эклц классмудын УМК-н тускар онц келхəр, энүнə ѳвəрцслə таньлдулхар седҗəнəвидн, юңгад гихлə эн мана колледжин ул деер белдгдсмн.
УМК-д кѳтлвр, 1-4 классмудын даслурмуд, кѳдлмшин девтрмүд болн 1-гч класст олзлх эв-арһин дѳңцл орна. Эн УМКхамҗ негдүлсн (интегрированный) диг-даран болҗана: залһата келлһн, умшлһн, хальмг келнә грамматик.
Даслурмудын нег онцнь – энүнд күүкдт эргндк орчлңгин, хальмг келн-улсин тууҗин, бəəцин, заңшалмудын туск олн шин медрл ѳгдг соньн текстмүд, утх зокъялын үүдəврмүд олн. Текстмүдəр олн зүсн кѳдлмш кегднə: учр-утхарнь чигн, кел даслһна халхар чигн, келлһ ѳргҗүллһəр чигн.
Номт Эрднин Пүрвəн дидактическ материалмуд томрулҗ даслһна эВ-арһ даслурмудт бас эврə орман олв. Эн УМК-һар ЭПК-н базов школ болн зəрм школмуд кѳдлнə. Кѳдлмшин ашнь му биш гиҗ келх кергтə. Дɵрвн җилин эргцд эн даслурмудар тɵрскн келән дассн сурһульчнр талдан школмуд дунд сән медрлән үзүлв, темдгүднь энүнә герч болв.
Номин болн методикин кѳдлмшин чинртə əңгнь – НПК, семинармудт орлцлһн, мастер-класс ѳглһн, стажерск дамшлт давуллһн. Υлгүрнь, Аристаева Н.Д. цѳн җилмүдин туршарт таңһчин баахн багшнр-стажёрмудиг эврəннь методик олзллһнд сурһсмн.
Колледжин хальмг келнə багшнр кесг номин-дамшлтын конференцст докладмуд белдҗ орлцна.
Хальмг келнə багшнрин номин-дамшлтын кѳдлмшин халхар бичсн статьяс олн зүсн седкүлмүдт («Гегəрлт», «Теегин герл»), НПК-н ашар һарһсн, колледжин хураңһуст барлгдна.
Колледжд «Паруса науки» гидг нертə оютнрин номин-шинҗллһнə ниицән үүлднə. Сүл җилмүдт оютнрин номин-шинҗллһнә кɵдлмш чинрәрн шин девсӊд һарв.
Хальмг келнə багшнр «Токуг» (Куберлинə А.Д.), «Медрл» (Очра О.Ш.), «Дуңһра» (Бога Л.Ф.), «ϴрүни цолвң» (Əəрстин Н.Д.), «Булг» (Ован А.Л-Г.), «Солңһ» (Бурлыкова М.Ф.) гидг кружокудтан тѳрскн һазр-уснаннь тууҗин, заңшалмудын, утх-зокъялын, ончта үрдин тускар шинҗллтс кеҗ, олн зүсн марһаст орлцҗ, нүүрлгч ормс авна.
Колледжин багшнрин кѳдлмшин ик чинртə нег янзнь – курсин болн һарцин тооцана кѳдлмш белдҗ харслһн мөн. Очн болн заочн əңгүдин оютнрин кѳдлмшин седвснь эрк биш кел дасхлһна эв-арһсла, эклц школын, бичкдүдин садын дамшлтла залһлдата.
Хальмг келн-улсин байрин ѳдрмүд, бичəчнрин, номтнрин, олна үүлдəчнрин ѳѳн, конференцс, харһлтс, марһас давуллһнд колледжд ик оньг тусхагдна. Цѳн җилмүдин эргцд хальмг келнə багшнр, оютнр, базов школын сурһульчнрин «Заңшал» гидг социальн төсв 2018 җидж таңһчин марһанд 1-ч орм эзлв. Эн тѳсвин түрүн əңгнь – «Хальмг ѳрк-бүлд кѳвүн болн күүкн үрнə сурһмҗллһн» («Гендерное воспитание в калмыцкой семье») 2012 җилд ЮФО-н оютнрин межрегиональн конференцин йовудт, Хальмг телеүзгдлин «Хамдан» гидг программд үзүлгдв. Хойрдгч əңгнь «Зул – праздник лампад» гидг нерəдлһтəһəр мультимедийн презентацсин Əрəсəн марһанд орлцад, Дипломар мѳрəлгдсмн, таңһчин марһанд 3-гч девсңгин Дипломар ачлгдсмн. Дарук əңгнь колледжд Цаһан Сарин байрин ѳдрт давулгдад, энүгəр видеофильм цокҗ авгдсн билə.
«Ээҗин боорцгуд» гидг оютнрин баг 2015 җилд ССУЗ-мудын хоорндк марһанд I-ч девсңгин Дипломар болн мѳңгнə мѳрəһəр ачлгдв.
Тод бичгт, тɵрскн келнә нарт-делкән ɵдрт нерәдсн байр ɵргмҗтә кевәр давна. Оютнр тод бичгин тууҗла, ɵвәрцлә таньлдна, эврә тɵрскн үндсни келәрн шүлгүд умшад, дуд дуулад, һазр деер бәәх келн болһн ямаран чинртәһинь медүлнә.
Колледж Амр-Санана нертə дегтрин саңла бат залһлда бəрнə. Υлгүрнь, эн залһлдана йовудт Оваева А.Л-Г. санлын кичəлмүд (Кѳглтин Д., Хоньна М. нерəдсн), харһлтс давулв (Жимбин А., Шугран В., Нуура В. бичəчнрлə). Эн багш «Шүлглəнə җимəр» гидг кружок һардад, хальмг болн талын келнə оютнриг мана шүлгчнрин үүдəлтлə таньлдулна.
Өдгә цага ниигмин әмдрлд цуг халхарнь түргн сольлтс орҗ бәәнә, олн зүсн өөдән чинртә зәңгллһнә технологийс олзлгдна. Тиим учрар мергҗлтнриг белдлһнд зөрүлҗәх некврмүднь өсчәнә. Тегәдчн эрдм- сурһулин көдләчнр эн амр биш төр хаһлхин төлә цагин некврмүдлә ирлцҗәх эв- арһс хәәнә.
Эн көдлмшин чинртә нег янзнь болҗ өдрә болн нүд далд сурһлһна школмуд ончта орман эзлҗәнә. Эднә күслнь – сурһулин цутхлңгудас хол бәәдг билгәрн ончрсн күүкдт олн зүсн предметсиг гүүнәр дасхлһн мөн.
Иим школмудт сурһульчнрин авсн медрлнь теднд цааранднь сурһулин өөдән девшлтд күрхднь, номин-шинҗллһнә хаалһд түрүн ишкдлән кехд тусан хальдах гисн нәәлвр бәәнә.
Сул цаган сурһульчнр багшнртаһан хамдан бийдән олзта-тустаһар, соньнар давулҗасмн. Школын зəрм соңсачнр ѳдгə цагт орс болн хальмг келнə, эклц классин багшар кѳдлҗ йовна.
Ашлад келхлə, колледжин ут хаалһин тууҗд хальмг кел даслһар зѳвəр ик дамшлт хоршагдсн бəəнə. ϴдгə цагт кѳдлҗəх багшнр терүг геелго, цааранднь ѳргҗүлҗ девшүлх зөвтә.

Лидия БОГАЕВА,
Ольга ОЧИРОВА

Видео