Төлгчихнә тохм тасрсн уга

26-08-2020, 16:03 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Кезәнә нег хотнд эмгн өвгн хойр бәәдг болна. Эн хойрин наснь җир һарчксн болв чигн күүкд уга бәәҗ. Не, иигәд тохм тасрн гиҗәнә гиһәд эмгнь икл зовлңта бәәнә. Өвгнь: «Теңгр эс заяхла ода яахв», – гихлә, эмгнднь эн төр чееҗин киләсн болв. Насн ирх дутм эмгн зовлңшад бәәҗ, нег дәкҗ өвгндән хадмд хәәхәр шииднә. Тиигәд эн цецн ухата эмгн өвгндән баахн бер буулһад, бийнь болхла өөрнь ээҗнь болад суув. Ирсн бер тохм дуудулх һурвн көвү секв. Тиигәд Төлгчихнә тохм тасрсн уга. Өрк-бүлин тууҗ эндр өдр күртл үйәс үйд хадһлгдҗ йовна.
Насни туршартан Көтчнрә района Шатта селәнд бәәһәд, энд ясан хайсн Төлгчин Арҗуһа Опун эцк гер авсна тууҗ бас йир соньн. Баһ цагтан Арҗу нег баахн күүкнд дуран өгсн бәәҗ. Көвүн әрк зөөхлә, күүкнә эк-эцк энүнд зөв өгсн уга. Юңгад гихлә Арҗу угатя-яду күн бәәҗ. Эдн күүкән нег байн күүнә һанц көвүнд өгхәр шиидсн бәәҗ. Арҗун дурн ик, зуг тассн, седкл туссн күүкән буулһдг арһ уга. Көвүн зовад, нөөрән геенә. Тер хоорнд көвүнә седкл авлсн күүкн байн, белвсн гергнә көвүнд мордҗана. Хүрм өдрт Арҗу күүкиг хулхална. Күргнә экнь дегд һундхларн: «Эн җирһлдән ут үстә юм үзлго од», – гиһәд харал тәвсмн…
Арҗуһахн көвүн күүкн хойрта болсн цаг билә, генткн баахн бер бийнь тас уга болад өңгрҗ одна. Арҗу белвсн үлдв. Хөөннь буулһад йовсн күүкд улснь сәәһән хәәһәд бәәв. Эмгнә һундад тәвсн харал күрчәнә гиһәд әмтн келдг билә. Тер хоорнд зурһадгч эмгән өңгрхлә, Арҗу көвүн-берән түшхәр шиидв. Әрә 65-66 күрсн өвгн көвүн-берин һарт бәәхд эрт гиҗ хавчна өвгд шиидв. Эдн хург кеһәд, доладгч эмгинь – Аавихнә әәмгәс бичкн бер авч ирсн болдг.
Тер доладгч эмгнәснь Опу көвүн болн хойр күүкн төрсмн. Тиигәд җир һарсн насндан зурһадгч эмгән гееһәд, көвүн-бериннь һар хәләһәд суухв гиҗәсн Арҗу дәкәд һурвн үр сексмн. Өмн цага көгшдин күңкл ухана, сарул седклин нилчәр эндр өдр Төлгчихнә тохм һазр дүүрч йовна. Эцкиннь җирн долатад төрсн Опу болхла, өнр-өсклң болҗ өсч-өргҗҗ, нәәмн үртә болҗ (ода хойрнь уга) Кеемә авальтаһан алтн хүрмдән күрсн болдг. Ода үлдсн зурһан күүкн-көвүнь, хөрн ач-зень, хөрн долан җич-зеенцрнь неринь дуудулҗ йовна.
Көгшн Арҗуд орҗ ирсн баахн бердән ханад, наһцхнран эдн теңкән уга тевчҗ күндлдг билә. Нег иим йовдл тодлгдна. Нег дәкҗ Болха ээҗиг (Опун эк) ачнь соңслго, герин көдлмш кешгоһар зулҗ одв. «Кишвә домбр, чамаг бәрҗ авсв», – гиһәд эмгн үүднә ард бултад, ачан бәрҗ авхар күләв. Тиигҗәхлә үүдн секгдв, эмгн орҗ аашх бичкн көвүнә чикинь мошкад, одал бәргдвч гиһәд байрлв. Тиигн гихнь ачнь биш, бичкн наһцхнь Толик школас ирҗ йовсн бәәҗ. Харңһу хорад эмгн көвүг таньсн уга, ачан орҗ аашна гиҗ медв. «Яа, килнц һарһчкв! Бичкн наһцхдан һар күрүв»,- гиһәд бийән гемшәһәд зовҗ йовсн эмгн асхн малан хашаднь орулхар залҗ йовад, унад һаран булһлв. Болха ээҗ улм зовлңшв. Маңһдуртнь Толик школасн ирхлә, ширә деер кампадь-балта дала (тер цагт йир ховр билә), ээҗ шимтә хот кечкҗ. Толикиг суулһад, зандрсн улан цәәһән кеһәд, Болха ээҗ бичкн көвүнәс – наһцхасн гемән сурсн болдг.
Миңһн йисн зун һучн йисдгч җил. Арҗуһа Опун ах Санҗ мөр өскдг 80-ч тойгта заводт мөрч болҗ көдлҗ йовсн цаг билә. Тер җилин зунар таңһчд олн әмтнә билг-эрдмин Олимпиад давсмн. Келнә билгтә келмрчнр, дууч-биич, ата-марһаһан авч чадх чадмг баһчуд – цуһар эн Олимпиадт орлцсн болдг. Сән мөрч Арҗуһа Санҗ бас эв-дован үзүлҗ мөрнә урлданд орлцсн билә.
Тиигхд Хальмгт ирсн зурач В.Фаворский хальмг улсин эн өргмҗтә нәр-наадыг үзәд, мана авг-бәрц медҗ авад, кесг улсин зург зурсмн. Зурач соньмсч эгл хальмгудла таньлдҗ, зургудынь зурдг билә. Тиигәд нертә зурач Арҗуһа Санҗин чигн зург зурсн болдг. 1992-ч җилд Элстд В.Фаворский Хальмг Таңһчд ирснә болн «Җаңһриг» зурсна тускар һарсн «Җаңһрин өлзә» гидг дегтрт мөрч Арҗуһа Санҗин зург йовна. Тиигәд Санҗин зург мөңкинд үлдв. Юңгад гихлә тер Олимпиадын хөөн Санҗиг цергт мордулв. Удан болсн уга, дән эклв. Сүл бичгән Украинәс, Белая Церковь балһснас, госпитальд кевтхләрн илгәсмн. Терүнәс нань зәңг-зә уга.
Арҗу зөвәр нас наслад, 1942-ч җилд сәәһән хәәв. Экнь Болха Шалбуровна көвүтәһән, хойр күүктәһән киитн Сиврт тусв. Сиврәс ор һанцхн көвүтәһән эмгн һазртан ирв. Опу Телекчеевичин баһ цагнь Сиврт давсмн. Энд өсәд-босад, тахшад, бичкн насндан күч-көлснә хаалһд орсмн. Сиврт эднә өрк-бүл Омск мүҗин Шербакульск района Яблоновка селәнд бәәлә. Геснә теҗәлән олхин төлә буудя түүх, көрә боднцг цуглулх саам чигн учрла. Тер цагин бичкдүдин, баһчудын җирһл әдл бәәснь үнн. Дәәнә цагин болн дәәнә хөөтк өлн, түрү җилмүдин зовлң күзүцә бәәсиг цуһар меднәвидн.
1948-ч җилд эднә бүл Новосибирск мүҗин Андреевск района Андреевк селәнүр нүүҗ ирәд, һазртан иртлән бәәв. Энд Опу Кеемә күүкнд дуран өгәд, эн хойр өркән өндәлһсн болдг. Кеемә Оконовна колхозд олн зүсн көдлмш кедг билә. Тер цагин баһчуд цуһар техникәр соньмсдг бәәсмн, Опу үүрмүдән дахад, трактористин курст орв. Эмнг һазр хаһлад, тәрә тәрлһнә көдлмш делгүдән кегдҗәсмн. Эн көдлмшт орлцхар Опу 1953-ч җилд комсомолын зергләнд орна. Тәвн доладгч җилд болхла Арҗуһа Опуг «За освоение целины» гидг медаляр ачлсн юмн. Баһ цагтан техникд дуран өгсн күн насни дуусн эн халхар көдлв. Һазртан ирчкәд кесг җилд тракторн бригадт көдләд йовв. Малын хошмудар йовад, эвдрсн техникиг ясдг билә. Зуг амрлһнд һархасн арвн җил урд эн көвүдтәһән хошт көдлдг болв. Хоомаһар көдлҗ эс дассн эцкнь кезә чигн олна нүүрт йовдг билә. Үрн-садндан болхла йирин үлгүр болдмн. Көвүднь эк-эцкиннь седкл дахсн, сәәхн үрд болҗ өсв. Эднә бүлд шүрүтә, модьрун үг күн келхш, керүл-цүүгән чигн һархш, хоорндан йир ниитә. Опуһа көвүд йир аюч, күүнә седкл медсн сәәхн заңта көвүд гиҗ хам-хоша бәәдг, эдниг меддг әмтн келнә.
Иигәд цецн ухата ээҗин нилчәр Төлгчихнә тохм тасрлго өсч-өргсн болдг.

Раиса МАНЖИЛЕЕВА
Зургудт: Арҗуһа Кеемә көвүн-бертәһән, ачнртаһан; Арҗуһа Опу ачтаһан; мөрч Арҗуһа Санҗ
(В.Фаворскийин зург).

Төлгчихнә тохм тасрсн уга
Төлгчихнә тохм тасрсн уга

Видео