Моңһлд хамгин аңхн түрүн, эртин, хол, өвәрц...

31-08-2020, 15:25 | Таңһчин зәңгс » Сойл

1990-гч җил Улан-Баатрт дөрвн ботьта “Моңһл нууцын келкә” гидг бичкн дегтр барлгдсн билә. Эн соньн дегтриг олн умшачнрт тус болх гисн сана зүүҗ седкүлч Сумъягин Җамблдорж зокьяҗ бичсмн. Бидн моңһлчуд эврән бийән, Моңһл орн-нутган эс медхлә, кен мана сән мууһинь келҗ өгх билә? Тегәд бидн Делкәд юуһарн өмн һарад түрүлсн биләвидн? Йир түрүләд давад һарх юмн бәәнү, угай? Моңһл биднә кен, юнь цугтаһас нер алдрта, аһу ик, хамгин ховр, олн, үнтә, өндр, хурдн... билә? Моңһлд хамгин, хамгин... кенви?, юмб? Эн болн нань чигн кесг сурврмудт “Моңһл нууцын келкә” гидг ном ирлцңгү хәрү өгчәнә. С. Җамблдоржин дегтрәс зәрм келврмүдиг шүүҗ авад, мана Таңһчин умшачнрт медхд соньн болх гиҗ хальмг келнд орчулв.

Делкән аңхн түрүн цаасн мөңгн

Моңһлд хамгин аңхн түрүн, эртин, хол, өвәрц... XIII-гч зууна Моңһл гүрн (Империя) алтн, мөңгн, зес шаальг болн цаасн мөңгн темдгт аңхн түрүн болҗ кевләд һарһҗасмн. Энүнә тускар Китд, Японд, Америкд, Советск Союзд, Францд, Австралийд, Түрк, Германьд шишлң бүтәлүд, шинҗлһнә статьяс олар барлгдҗ һарсмн. Чиңгис хаана үй кемд моңһлчуд сүхэс гидг нертә мөңг керглҗәсиг “Моңһлын нууц товчанд” темдглсн бәәнә. 1224-1225-ч җилд Чиңгис хаан зәрлг буулһҗ Афганистанд нүүрин талднь “Үнн өлзәтә өрлг җанҗн (маршал)”, ар талднь “Түүлин деед Чиңгис хаан” гиҗ араб үзгәр бичсн мөңгн шаальг зоос цутхҗ гүүлгәнд орулсмн. Чиңгис хаан 1227-гч җилд аңхн түрүн цаасн мөңг барлҗ һарһсна тускар китдин Фэн Син Вэй, Японы Е Кого номтнр “Дорд Азин мөңгнә бичг” (Токио, 1938) гидг статьядан батлн бичҗ. Мөн Энэткгин сойлын академин ерңкәлгч (президент), нертә номт профессор Локеш Чандра эн туст иигҗ бичсмн: “Моңһл улс эртин бичг сойлта ик гүрн бәәсн учрас хоша бәәх орн-нутгудт үлмә нилчән үзүлжәсиг мартҗ болшго. Моңһл улс тууҗ түүкд аңхн болҗ цаасн мөңг керглҗ эклсиг күн төрлтнә олна ниитин, эдин засгин (экономикин) хәрлцәнд үндсни һол эрглт кеснь мөн. Алт, мөңг, аду малыг цаасн мөңгәр сольна гидг тер үй цагт һәәхмҗтә хүвсхлт йовдл билә.” Чингис хааны залһмлач көвүднь эн ик кергиг цааранднь йовулҗ, 1236-гч җилин эклц сарас авн Өгэдэй хаана зәрлгәр цаасн мөңгиг дәкн кевлн һарһҗ. Өгэдэй хаан 1240-гч җилд алвна цаасн мөңгиг өр төлвр өгхдән керглҗ бәәсн зәңг бәәнә.

Бәәһль йиртмҗиг харсх хамгин эртин цааҗ


Моңһлд хамгин аңхн түрүн, эртин, хол, өвәрц...Моңһл келн-улс йиртмж орчмиг харсхин туст олн зууна байн заңшалта. Эннь һазр-нутг, цаг уур, малын эдл-ахун онцлгта холвата юмн. Ииим учрас бәәһль йиртмҗиг харсхин нег ончта кев-янзнь эрт деер үйәс уул, ус, ө-мод дархлн тәкҗ ирсн йовдл мөн. Үлгүрлхд, мана һалвин өмнк (м.һ.ө.) III-гч зууна цаг үйд хуннуд Отгн Тэңгр уулыг тәкҗ, зун намрын цагт ик тәәлһн кедг бәәҗ. Бас Хан Хэнтэй уулыг тәкҗәсн зәңг медә XIII-гч зууна дурсхл бичг “Моңһлын нууц товчанд” бәәнә. Моңһлчуд бәәһль йиртимҗин байлг, энүнә ашиг шимин тускар цааҗлн харсх йовдл ода медгдсәр 800 шаху җилин тууҗта болна. Лавлҗ келхд, “Ик засг” (Великая яса) гидг хууль цааҗас эклсмн. Эн хууль цаажин бичгт заасар, усыг ямр нег кемҗәһәр киртәҗ бузрдахла, хату ялд унһадг бәәҗ. Тер мет Юань улсын үйд хун, тас, харцһ, шоңхр шову аңнҗ болшго хөрлт тәвсн санҗ. Өлзәт хаана үйд һарһсн хууль цааҗин бичгт (1294 җ.): “Хавр болхла хамгин түрүнд мод тәрҗ суулһх кергтә. Ө-мөд зөв угаһар чавчҗ болшго. Цааҗ эвдәчнриг хууль йосар яллтха” – гисн бәәнә. XVI-гч зууна хойрдгч өрәлин “Зурһан хошуна цааҗин бичгт”: “Ус бузрдулхла мөр үкр хойриг ав. Үзсн герч үкр ав” – гиҗ заасн бәәнә. Түүнәс хөөтк үйин “Халх җурм” цааҗин бичгт: Медә бәәҗ шоглҗ ус бузрдахла шүдлң (хойр наста) мөр үкр хойриг ав, үзсн герчт үкр өг” гиҗ. Аң әмтин туст 1640-гч җилин “Ик цааҗ бичгт”: әңгр, болҗмр шову алхла мөр ав..., булһ, үнг (арат), керм, кирс алхла, икәснь һунҗ, баһаснь хө ав, ... түүмр алдсн күүг кен үзсн күн нег мөр ав” – гиҗ заасн бәәнә. Иим учрар бәәһль йиртмҗиг хәәрлҗ харсхин туст хамгин эрт хууль цааҗ һарһҗ ирсн келн-улс моңһлчуд болна.

Хамгин хол харвач

Моңһлд хамгин аңхн түрүн, эртин, хол, өвәрц... Эртни нүүдлч малчин әәмгүд сур харвлтиг аң аңнлһна белдкл сурһуль болһҗ мөрн деерәс бөмбг көөҗ, сармпа харвдг бәәҗ. Сармпа гидгнь аң әмтнә дүрс зурсн ноосн уга хардаж одсн хөөнә арсиг келнә. Моңһлчуд хурдн мөрнә довтлан дунд харвхдан мергн гиҗ тууҗ судр шастрд олн дәкч темдглсн бәәнә. Амн билгин зокьял, үлгүр домгт алдрт мергн харвачиг магтҗ: “Аңһасн барсин амыг алдлго харвдг. Хөөнә чиңгә цаһан чолуг ивтднь хаҗ, темнә сүвәр тас харвдг” гих метәр дурдсн болна. Ленинградын (одаһин Петербургин) Эрмитаж музейд хадһлгдҗах “Чингисин чолун бичг” гиҗ алдршсн көшәг 1220-ч җилд босхҗ. Тер җилин ик наадмд 335 алд, эс гиҗ 500 һару метр һазр харвҗ түрүлсн Есүңкә мергниг мөңкинд алдршлулҗ эн чолун көшәг босхҗ. Тууҗд нерән үлдәсн Есүңкә баатр хамгин хол харвсн мергн күн болна.

Пүрбән Григорий,
моңһлч, филолог номин доктор

Видео