Төр-Батын Очр: “Җаңһрч болхар бәәнәв”

31-08-2020, 15:34 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Эндрк мана редакцин гиич – Төр-Батын Очр. Энүг мана Хальмг Таңһчин олн әмтн сән биич гиҗ меднә. «Иткл» гидг бүрдәцд орлцад, олн бииг зокаһад, тәәз деер биилҗ өгсн билә. Кесг җил хооран бииһин видео-кичәлмүд кеһәд сүлҗәнд (Интернетд) орулсмн. Бичкнәсн авн бииһәр олн әмтиг байрлулад йовдг, биид дуран өгсн күн болна. Зуг, эндрк мана күүндврин төр – «Җаңһр». Хойр җил хооран Очр «Җаңһр» хәәлх дурта болчкад, эн алдр дуулвриг сурад эклҗ, ода деерән зурһан бөлгиг меднә.

– Яһад «Җаңһр» хәәлҗ эклвт, урднь «Җаңһрар» икәр соньмсдго болад, тиим дурн альдас ирсмб?
– Бичкн цагас авн «Җаңһриг» тааснав. Тавн наста цагтм мини көгшн аав нанд «Җаңһр» умшдг билә. Тер цагас авн Җаңһр Хоңһр хойриг мартл уга йовнав. Яшалтан района Эсто-Алтай селәнә дунд сурһулин тавдгч-зурһадгч әңгд (класст) сурчасн цагтан «Җаңһрин ачнр» гидг марһанд орлцад, «Җаңһр» дууллав. Мини наһц аавин сән нәәҗ – Җуукан Нәәмн гидг җаңһрч билә. Тегәд би терүнә айсар, Җуукан Нәәмниг дуралһад, Җаңһр дууллав. Тер цагас авн «Җаңһриг» удан дуулдго биләв, зуг өңгрсн җилин чилгчәр шинәс дасч эклүв.
– «Җаңһрин» баатрмудас тана хамгин дурта баатр кемб?
– Мини дурта баатр болхла – Базг Улан Хоңһр.
– Яһад?
– «Базг Улан Хоңһр бум хөөнд довтлгсн Бумбин улан чон мет, түмн хөөнд довтлгсн түүкә улан чон мет, бум җид чичв» гиҗ һанц көлән дәәвлдг уга уралан йовдг, хәрүд цергин хәрд йовдг, йовуд цергин өмн йовдг Азг Улан Хоңһр. Дәкәд яһад гихлә, Улан Хоңһр эңгин күүнлә әдл саната. Оңдан баатрмуд болхла нойрхг заңта. Хоңһр болхла бөлг болһнд уульна, эврә әәдг юмнас әәнә. Зуг әәдгән дарад, босад, уралан йовад, даңгин диилдг.
– Дегтр авад умшхла, Арг Улан Хоңһр гиҗ бичәтә. Тегәд яһад Базг Улан Хоңһр гиҗ келнәт?
– Улан Хоңһрт олн эпитетс бәәнә: Арслңгин Арг Улан Хоңһр, Арг Зууһин баатр Базг Улан Хоңһр, Азг Улан Хоңһр, Урдын Улан Хоңһр гиҗ келгддг. Мини дуулдг «Җаңһр» болхла – Ик-Цоохра Шавалин Даван дуһрг (цикл). Тер дуһргт Базг Улан Хоңһр гиҗ келгднә. Тегәд би бас базг гиҗ келнәв.
– Ик-Цоохра Шавалин Даван дуһргиг яһад суңһҗ авсн биләт?
– Мини түрүн дуулсн Җаңһр болхла – Ик-Цоохра Җуукан Нәәмнә дуһрг. Дәкәд нег учрнь – би Ик-Цоохра зе, тегәд эннь – мини нутгин «Җаңһр» болна.
– Ик-Цоохра зе гихлә, дотрнь кенәхнә зе, эцкин талар кенәхнәвт?
– Би Эрктн улсин Шарс-Баһуда әәмгә күн. Мадн бийин тускар иигәд келнәвидн: “Салврха шар сүлдтә, шар моңһл яста, дөрә гидг тамһта, “Дәврйә” гидг урата шеркстә дәәнд орсн залус бидн”. Тегәд би Шарс-Баһуда ач, Ик-Цоохра Деерәмнә зе.
– Йисн үйән бас меддг болхт.
– Меднәв.
– Тана тохмд «Җаңһр» хәәлдг күн урднь билү?
– Энүг медхшв. Зуг көгшн аавм җаңһрч биш бәәсн болв чигн, «Җаңһрт» йир дурта билә. Немәд келхд, аавм сәәхн би биилдг, һарма татдг билә. Бас келмрч, олн үлгүрмүдиг, цецн үгмүдиг, туульмудыг меддг билә. Эцкм бас сәәнәр биилнә, экм болхла – Хальмг Таңһчин келмрч. Хальмг келнә багш болад, бас сән хальмг келтә.
- «Җаңһр» хәәлдг болчкад, бииһән хайчквт эс гиҗ цааранднь биилхәр бәәнәт?
- Сурһульдан орад уга цагас авн хальмг би биилдв. Бииһән кезәд чигн хайшгов.
- Хальмг би яһад хүврҗ одсмб? Урднь мел ээм-даларн бииләд, ода болхла хальмгуд мел көләрн тавшад, ишкәд биилнә.
– Мадн эн һазрт олн келн-улсин дунд, оңдан үндстни улсин дунд бәәнәвидн. Хальмг би болхла – эн һазрин би болҗана. Мана өөрхн бәәдг улс бас көләрн биилдг. Кавказин улс, орс улс, маңһд цуһар иигәд биилцхәнә, тегәд бидн эднлә сойлар хувалцад, бас иигдг болувидн. Зуг, үннәр авад хәләхлә, җиңкн (йоста) хальмг би – саврдң. Саврдң би көләр биилдго. Ээмәрн, һарарн, даларн биилдг. «Ишкмдг», «Чичрдг», «Шарка-Барка» – кезәңк би биш. Эн һурвн би мана хальмг һазрт бүрдәгдсн бәәҗ.
– Олн күмс моңһлын бииг үзәд, шинҗәнд биилдг саврдң үзәд, мана биилә әдл биш, акад юмн болҗана гицхәнә. Хәрнь, мана хойр бииг әдлцүлхлә, Иҗлин би, дәкәд одак зүн үзгин би ик йилһәтә бәәнә. Тана үзсәр, әдл юмн бас бәәнү аль угай?
– Әдл юмн олн. Үннәр авад хәләхлә, хальмг бииг яһҗ биилх кергтәнь шавашмудт келгднә: һаран деләд, ээмәрн холькад, көлән мульҗад. Эн һурвн – һол көдллһн. Шинҗәңгин өөрдүд, барун Моңһлын өөрдүд бас иигҗ биилнә.
– «Җаңһр» гисн дуулвр нег кевәр, нег зүүләр дуулгддг, хәәлгддг юмн биш. Олн дуһрг бәәнә, айснь бас әдл биш. Һазр-һазрар йилһрнә. Хальмг Таңһчд кедү дуһрг бәәнә?
– Мана хальмг улст Җаңһрин долан дуһрг бәәнә:
Баһ-Дөрвдә Ик-Бухса әәмгин Ээлән Овлан дуһрг. Энүг хальмгуд цуһар меддг, яһад гихлә, дегтр бәәнә. Тер дуһргт арвн бөлг орна.
Баһ-Дөрвдә Нойнахна әәмгин дуһргт цаасн деер бичгдсн һурвн бөлг бәәнә. Яһад цаасн деер бичгдсн гиҗ келүв гихлә, наадк бөлгүдиг номтнр бичәд авсн уга болад, тер бөлгүд мартгдҗ одла.
Баһ-Цоохра дуһргт бас һурвн бөлг цаасн деер бичәтә. Хамгин ик бөлгнь – мана хальмг «Җаңһрин» хамгин ик бөлг – Догшн Хар Кинәсиг даргсн бөлг. Тав миңһ шаху мөр шүлгтә. Мөр шүлг гисн стихотворная строка. Баһ-Цоохра Җаңһр нанд йир таасгдна. Келнь – кезәңк келн болҗана. Бас терүнд бурхна шаҗна төр олн бәәнә.
Ик-Цоохра Ярһчн Эрктнә әәмгин Шавалин Даван дуһрг. Терүнд дөрвн бөлг болн оршл бәәнә. Ярһчн Эрктнә әәмгт Адг гидг хотнд Ээлән Овлан нег үйин күн Бадан Васька бәәсмн. Эннь Җаңһрин арвн хойр бөлгиг меддг бәәсн гинә. Зуг тер бөлгүднь мартгдсмн.
Харухса Җаңһр – Басңга Мукөвүнә дуулҗасн дуһрг. Басңга Мукөвүн Харухса күн болвчн, Яндг-Мацга улст өсч босла. Һурвн багшта бәәсмн. Дуһргтнь зурһан бөлг бәәнә.
Тең һолын хальмгудын дуһрг. 1901-ч җилд Дунд Аюл гидг салад хальмг җаңһрч Овшин Бадмас нег бөлг бичгдсмн.
Баһ-Дөрвдә Балдра Насңкан Җаңһр. Эн дуһрг ончта, яһад гихлә, нег бөлг бәәвчн, терүнднь Баһ-Цоохра, Баһ-Дөрвдә чигн йовдлмуд, төрмүд харһна. Тегәд «Җаңһрин» ончта бөлг болна.
Ут тоодан Хальмгт долан дуһрг, хөрн зурһан бөлг бәәнә.
– Шинҗәнә, барун Моңһлын «Җаңһр» мана «Җаңһрас» юуһарн йилһрнә, юуһарн әдл? Мана «Җаңһр», эднә «Җаңһр» гиҗ келҗ болну?
– Уга, мана «Җаңһр», эднә «Җаңһр» гиҗ келҗ болшго. Җаңһр – мел Хальмгин юмн биш, цуг өөрднрин дуулвр мөн. Шинҗәнд «Җаңһрин» далн бөлг бәәнә. Энүг Ховг-Сәәрин «Җаңһрин» дуһрг гиҗ. Шинҗәнә Ховг-Сәәр гидг һазрт алдрта җаңһрчнр олн бәәсмн. Тедн дунд Җууна Рампиль хойр ончта орм эзлнә. Җууна – хөрдгч зууна Нарт-Делкән йилһән сән җаңһрч бәәсмн гиҗ санҗанав. Эннь хөрн тавн бөлгиг медҗ йовла. Рампиль гидг җаңһрч арвн зурһан бөлгиг хәәлдг бәәсмн. Шинҗәнә «Җаңһр» мана «Җаңһрла» холвата. Үлгүрнь болхла, Ээлән Овлан дуһргт иим сюжет бәәнә: Әәх Маңна хаана элч ирәд, Җаңһрас тавн юм сурхд, Алтн Чееҗ келнә: “Тана Эцк Үзң Алдр хан Әәх Маңна хаанла дәәллцәд, диилсн уга”. Хөөннь Хоңһр Әәх Маңна хаанд одад диилвр бәрсмн. Шинҗәнә дуһргт “Үзң Алдр хан Әәх Догшн Маңна хан хойрин бәәр бәрлдгсн бөлг” бәәнә. Тегәд, Хальмгин «Җаңһрт» сурврмуд бәәхлә, Шинҗәнә «Җаңһрт» тер сурврмудын хәрүс бәәнә гиҗ келҗ болна.
– Тегәд Шинҗәнә дуһрг бүкл болҗана, тиимий?
– Ээ, тиим. Увш хаана цагт Баһ-Цоохра улст Төр-Байр гидг күн бәәсмн. Тернь Эрлг Номин хаанас «Җаңһр» дуулвриг авад, мана Замбу тивт авч ирсмн. Терүнд олн шев бәәсмн. Зуг тер җаңһрч Увш хааг дахад, Алта тал нүүҗ одв. Мана хальмг һазрт түүнә тәвн шевнь үлдв. Тер тәвн шевәс Хальмгин «Җаңһрин» дуһргуд үлдсмн гиҗ санҗанав.
– Та бийән җаңһрч гиҗ тоолнта?
– Уга, бийән җаңһрч гиҗ тоолхшв. Зуг җаңһрч болх күсл бәәнә. Энүнә төлә арвн бөлгинь дасч авх кергтә гиҗ санҗанав.
– Ода деерән кедү бөлг меддвт?
– Ода деерән тавн бөлгиг меднәв. Ээлән Овлан хойр бөлгиг: Байн Күңкән Алтн Чееҗ Алдр Җаңһр хойрин бәәр бәрлдгсн бөлг, Арслңгин Арг Улан Хоңһр Баатр Хар Җилһн хааг әмдәр кел бәргсн бөлг. Шавалин Даван хойр бөлгиг: Шар Цоохр мөртә Кермин көвүн Монхуляла бәәр бәрлдгсн бөлг, Арнзл Хурдн Зеердиг хулха авсна туск бөлг. Бас хойр оршл бөлгиг меднәв: Ээлән Овлан болн Шавалин Даван оршл.
– Нә, манаһур гиичләд, соньн күүндвр тогтаснд ханҗанавидн, арвнас үлү бөлгиг дасч авхитн күсчәнәвидн!

МАНҖИН Санл

Видео