ХАЛЬМГУДЫН СЕГӘ БӘРГЧ

04-09-2020, 15:06 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Җил болһн һаха сарла бидн тод бичгиг санад, Зая-пандитыг күүкдт санулад келчкәд, цааранднь өдр болһна үүмәнд зуурлдҗ, ирх җилин үндсн бичгин өдр күртл цуг терүгән матрад оркҗ гүүнәвидн. Зуг, Зая-пандитын ач-үриг нег өдр санхас биш, цуг хальмгудын насни турш санв чигн баргдшго.
Улан залата өөрд-хальмгудын богд багш Зая-пандитын үүлдсн аҗл-үүлиг үнлх кемҗәнд бидн кезә чигн күрх арһ уга гиҗ зәрмдән сангдна. Цуг терүнә ач-үрин учр-шилтәһинь хураҗ товчлхла, мини санаһар, тавн багд багтаҗ болна. Эрт цагас авн мана өвкнр «Медхд үг кел, мергнд гөрәс шах» гидг сәәхн цецн үг келдг бәәҗ. Медх күүнд соньн болхас биш, омг-сүрнь урһхд бат түшг-тулг болх гиҗ ицәд, бичҗ санулн медүлхәр бәәнәв.
Зая-пандитыг эс мартх түрүнк ик учрнь – Дөрвн Өөрдиг ниилүләд хамцулснь. Баһ наснас авн Зая-пандит эцкин гертәс һарч Төвдин Цаста орнд одад сурһульд сууҗ, сурхин адгт күрч ирсәр, Дала-ламин багш болсн мөн. Тууҗ-түүкиг хәлән бәәхнь, тер цагас авн негн чигн һазадын күн Дала-ламин хаҗудк багш болад уга. Төвд биш болв чигн, мана богд багш Төвдин орнд алдр-цуута нертә болад, эцк-экин нутгтан хәрҗ ирәд, бурхна номиг делгүлхәр седхләнь, дөрвн өөрдин хан-нойдуд хоорндан темцлдәд-ноолдад, өнч-юуһан булалдад, ни-негн уга, салад-тасрад сууҗасн санҗ. Иим әмтнд деед ном заахас биш, түрүләд хураҗ авх кергтә болв. Тер төләд Зая-пандит Зә-Иҗлин хоорнд бәәсн хальмгудт хойр дәкҗ ирәд, деерңкү седклтә нойдудт уха зааҗ, теднә босхҗасн дәәг төвкнүлҗ дарад, бурхна номин хур орулад йовсн мөн. Иҗл кевәр Зүн һарин нутгин эзд, Көк нуурин нойн-зәәсң, Ар моңһлын хаадыг чигн төвкнүләд бәәсн. Догшн-керцгә заңта мана цаһан ястнриг Зая-пандитаһас нань кен иигәд номһрулх билә? Тиимин төлә мана богд багш әмд бәәсн аҗл-үүләрн ода цагт түүнә хөөт үйнр болад йовҗах биднд ни-негн бәәхин әвртә арһ-үлгүр үзүлҗәнә.
Хойрдгч ик учрнь – Зая-пандитын хүвәр бидн, дөрвн өөрдин хөөт үйнр бурхна номта бәәнәвидн. Эннь ик учр биш гиҗ келх хальмгуд чигн һарч ирх. Зуг, аҗглад хәләй, нег нутгихн! Бурхна ном Эндкгин (Индин) һазрт һарч, Төвдин орнд күрәд, гүн уханас талдан бус, ик гүн чинртә, тер цагин кирцсәр нәрн ухана дееҗ болсн эмнлһин эв-арһ, зурхан тоолл, эсв, һазр-зү, келн-зү, урн зокалар чигн байн болад бәәв. Цуг тер Эндкг-Төвдәр дамҗад, Зая-пандитын ик эс әрвлсн күчн-чидләр мана күртәл болад ирв. Тер делкән сойлын дееҗс маднд эс күртхлә, бидн ямаран болсинь кен меднә? Бурхна ном ирсәр бидн нег келн-улс болад, хоорндан йилһлго әдл ном умшад, әдл сәкүсн-бурхндан мөргн зальврад йовдг болувидн. Бурхна шаҗ бәрәд авсна хөөн мана өвкнр олн хам-хоша бәәсн әмтнәс йилһрәд, орсмудын һазрт ирҗ дөрвн зун җил бәәсн болвчн, хальмг гих нерән геесн угавидн, талдан келн-улсла цусан хольҗ тарсн угавидн. Түүнд юн харшлсмби гихлә, Бурхна ном. Кирс зүүсн хальмгуд болхла, тарад-бутрад одсн биший?
Һурвдгч ик учрнь – Бурхна номиг мана ухан-сананд бәрүлҗ батрулхин төлә Зая-пандит Эндкг-Төвдин олн алдр цуута номин сурһулин багшнрин бичсн номиг мана келнд орчулв. Һанцхн Зая-пандит бурхна номиг орчулсн биш, ар моңһлын, өвр моңһлын чигн номин багшнр судрмудыг орчулдг бәәҗ. Зуг мана Зая-пандитас үлү номиг теднәс негн чигн күн орчулҗ чадсн уга! Зая-пандитын бурхна номиг орчуллһна келн гидм болхла, тоб-тодрха, үг болһниг алда-эндү угаһар тәәлврләд орчулх келн болна. Цуг моңһлчудын дотр тиим тодрха келәр ном орчулдг багш ода чигн уга. Номтнрин тоолсар алтн делкә деер 7000 келн бәәһә. Теднә дотр бурхн номиг үлү-дуту уга тодрха кевәр орчулх тавхн келн бәәнә! Зая-панидтын күч-чидлән әрвллго орчулҗ суусар, мана келн тер тавна тоод орҗ бәәнә. Эннь хальмгудын омг болх биший? Орс келнд бурхна номиг орчулҗ суусн номтнр олн болв чигн, ода күртл нер-томъя һарһсн уга, орчулх арһ-зарчм тогтасн уга, күн умшв чигн, толһа зүүләд одна. Мана келәр бичәтә бурхна ном аршан усна булгас туңһлг цегән болад медгднә. Тернь хальмгудын үнлх уга зөөр биший?
Дөрвдгч ик учрнь – Зая-пандит маднд үзг-бичг зокасн күн болна. Делкә деер бәәҗәсн 7000 келн дотр 100 үлү келн-улс эврә үзг-бичгтә! Теднә тоод Зая-пандитын күчәр бидн чигн орҗ бәәнәвидн. 1648 җилд Авла хаана үвлзңгин һазрт Цаһан сарин байр кеҗәхд мана богд-багш үзг-бичг зокаҗ, цуг өөрдиг урдк тууҗ-түүктә, ирх иргчтә чигн болһсн мөн. Үзг-бичгтә болад мадн хуучан бичҗ темдгләд, хөөт үйнртән герәслн үлдәх болмҗта болувидн. Хоорндан бичлцх, номан бичх, һазадын әмтнә урн-зокалын дееҗсиг эврә келнд орчулх чидлтә негт болувидн! Тегәд өөрдин орчулачнр хар китдин тууҗс: «Улан харшин зүүдн» (Сон в красном тереме), «Барунш зөрчсн темдглл» (Путешествие на Запад), Эндкгин «Теҗәл үүлдгч хаана тууҗ» (Рамаяна), «Үлгүрин дала» (Сборник притч), «Сидтә күр» (Рассказы Веталы) сегәтә Европын номтнрин эс меддг зокъялмудыг эврә келәрн XVII зун җиләс авн умшад меддг бәәҗ. Тер төләд кен мадниг ухан-сегән уга, үзг-маань уга гиҗ келхв? Мадн, хальмгуд, зәрм уңһр-немшәс өөдән сойлта улс. Эннь урмд өгх үлгүр биший?
Сүүлин, тавдгч ик учрнь гидм болхла, мана богд-багш Зая-пандит цуг эврә кесн аҗл-үүләр тер цагин әмтнә ухан-сегәнә бәәдлиг тогтаҗ, сойл күртәҗ, дәәлдҗәсн нойдыг төвкнүлн номһрулҗ йовсн деерән өндр ик сойлын һал өөрдин седклин харңһуд асасн мөн. Тер һалар тер үйин әмтн биш, мадн чигн эврә сойлта, тууҗта, келтә чигн бәәнәвидн. Өөрд-моңһлын ик хан-нойдын номин багш болв чигн, Зая-пандит онц бийән татсн биш, хамг өөрдин төлә зүткәд, хөөткән санад йовсн күн мөн. Ода эн цагт мана хальмгуд келән алдҗ, сойлан оркҗ, хуучан һәәлҗ бәәхд Зая-пандитан тууҗиг болн түүнә кесн үүлиг нег өдрәр биш, өдрт һурвн дәкҗ санад, түүнәс үлгүр авад йовх кергтә. Олн келн улст тиим күн күртдг биш, мана өвкнрин хурасн цаһан буйна күчәр манад хүвлҗ һарад, олн үүл үүлдҗ, үлдәсн зөөрәрнь одаһин бидн чигн хальмг болад бәәнәвидн. Тер төләд Зая-пандит 400 һар җилин турш мана сегәг бәрҗ йовх күн болҗана. Ода чигн, түүнә нер медв, эс медв, хальмгуд түүнә буяр әмд бәәһәд, эврәһәрн йос күцәҗ йовҗана. Тер төләд, Зая-пандит маднд бурхна мет ик шүтән болх мөн.

КОРНЯН Геннадий

Видео