Моңһлд хамгин аңхн түрүн, эртин, хол, өвәрц...

07-09-2020, 13:22 | Таңһчин зәңгс » Сойл

1990-гч җил Улан-Баатрт дөрвн ботьта “Моңһл нууцын келкә” гидг бичкн дегтр барлгдсн билә. Эн соньн дегтриг олн умшачнрт тус болх гисн сана зүүҗ седкүлч Сумъягин Җамблдорж зокьяҗ бичсмн. Бидн, моңһлчуд, эврән бийән, Моңһл орн-нутган эс медхлә, кен мана сән мууһинь келҗ өгх билә? Тегәд бидн Делкәд юуһарн өмн һарад түрүлсн биләвидн? Йир түрүләд давад һарх юмн бәәнү, угай? Моңһл биднә кен, юнь цугтаһас нер алдрта, аһу ик, хамгин ховр, олн, үнтә, өндр, хурдн... билә? Моңһлд хамгин, хамгин... кенви?, юмб? Эн болн нань чигн кесг сурврмудт “Моңһл нууцын келкә” гидг ном ирлцңгү хәрү өгчәнә. С. Җамблдоржин дегтрәс зәрм келврмүдиг шүүҗ авад, мана таңһчин умшачнрт медхд соньн болх гиҗ хальмг келнд орчулв.

Хамгин өвәрц, хамгин үнтә дегтр


Моңһл улсин оюн билгәр урлҗ бүтәсн олн һәәхмшгтә үүдәврин негнь Улсын ниитин номын саңгин (Государственная публичная библиотека) маш ховр, ик үнтә эрдньсин әңгд хадһлгдҗ бәәх “Сундуйн Жүд” гидг ном болҗана. “Сундуйн Жүд” эс гиҗ “Нууцын хураңһу” гидг эн номыг XIX-гч зууна сүүләр, XX-гч зууна эклцәр алдрта урн дархн Дагва ахта моңһл урчуд одаһин Төв әәмгин нутгт оршдг Манҗушрин күрә киидт урлн бүтәҗ. Цаас кергллго, зуг мөңг давтҗ кесн нимгн мөңгн хуудста болн үзгинь цутхҗ цевр алтар шарҗ. Эн ном 10 ботьта (бөлгтә) төвд-китд-моңһл хадмл судр мөн. Боть (бөлг) болһна экн болн төгслтин үг, зәрм бурхн, суврһин зургиг цевр алтар урлн, шур сувсар чимглҗ. “Сундуйн Жүд” гидг эн номыг үүдәҗ бүтәхд 52 кг алт, 400 кг мөңгн орҗ. Иим дала алт, мөңг, эрдньсәр бүтәсн ном Делкәд уга болн Моңһл улсын Төв банкин эрдньсин саңд хадһлгдҗ бәәх 17 хуудста цул алтн номас чигн үлү ховр, үлү үнтә ном болна.

Делкәд цор һанц музей

Моңһлд хамгин аңхн түрүн, эртин, хол, өвәрц...
Моңһл орн хамгин олн бактриан, эс гиҗ хойр бөктә темәтә болдг. Тегәд хамгин олн темәтә Өмнөговь әәмг мөн. Эн әәмгин төв Далнзадгад балһсиг “Говин хотл балһсн” гиҗ нерлдгнь хара зөңдән келсн биш. Эн балһснд делкән оңдан ямаран чигн орн-нутгт уга йир өвәрц музей бәәнә гидгнь цугтад ил тодрха. Эн музейиг 1975-гч җил Өмнөговь әәмгт болсн Моңһлын нүүрлгч темәчнрин әмтин түрүн селвлцәнә үйд секҗ. Музейд бууль, бурнтг, хом, тохш (темәнә эмәл), бамба (ишкә хомут), тергнәс экләд темәнә нань чигн көлглхд кергтә тоотс, темәнәс авдг шим-шүүсн, темәнә идш теҗәвриг делгрңгү тәвҗ үзүлсн бәәнә. Бас Моңһлын нертә темәчнрин зургуд болн кесг тууҗлгч бәрмт хурагдж.

Хамгин эртин бульш

Моңһлд хамгин аңхн түрүн, эртин, хол, өвәрц...
Дорнод әәмгин Тамцагбулгин цутхлңгас зүн талагшан 10 шаху км зәәтә һазрас 1968-гч җилд моңһлын археологмуд шин чолун зевсгин үйин бульш (захоронение) олҗ. Бульшас күүнә бүтн келкә яс, кеерүл чимгин тоотс һарч. Хойр һариг өвдг деернь зөрүлҗ сууһа бәәдләр оршасн тер күүнә ясн шарвцр өңгтә болҗ чолурсн болн һавлынь шинҗхд нег чигн шүдн унад уга бәәҗ. Эртни судлач Дорҗ, Найдан, Намсрай һурвн олсн олдвр мана һалвин өмн 5000-2000 җилд бәәсн юмн. Делкәд нең ховр (үүнәс эрт үйин бульшин туск зәңг медән Гиннессин номд уга). Моңһлд аңхн түрүн хәәҗ олсн эн бульш хамгин ховр, эркн чухл неелт (открытие) болҗана.

Делкәд хамгин олн мендлһтә келн-улс

Моңһлд хамгин аңхн түрүн, эртин, хол, өвәрц...
Менд медхнь моңһл йосн гидг мергн үг бәәдг. Эннь болхла эвинь олҗ һольшгҗ хәрлцхд күндлтән медүлх талар моңһл улс кезәңк заңшал авъястаг үзүлҗәх мөн. Моңһлчудын мендлһн олн зүсн болдг: өдр болһна, зам хаалһин, җилин дөрвн цагин, керг-үүлин, аҗл мергҗлин бас нань чигн. Өдр болһна делгү түгәмл мендиг «Сән бәәнү?», «Амр сәәнү?», «Тавта сәәнү?», «Соньн сәәхн юн бәәнә?», «Аҗл алба (керг-үүл) сән биз?», «Бий лагшн туңһлгу?» – эдү мет олн янзин үгәр илдкдг болна. Жилин дөрвн цагин мендиг «Тавта сәәхн хаврҗиҗ бәәнү?», «Тарһн тавта зусч бәәнү?», «Өнтә тарһн үвлзҗ бәәнү?» – иим мет малч улсин бәәдл-җирһлин келәд кевшҗ одсн үгәр илрүлдг. Аҗл мергҗлин, керг-үүлин тускар соньмсҗ мендлхд: хөөч күүтә харһсн саамд «Хөн сүрг тавта идшлҗәнү?», «Адуч күүтә харһхла Аду мал бүрнү?», «Ямр нег үүл күцәҗәх күүнлә харһсн болхла «Үүл бүтәмҗтә ю?» Аңһучта харһсн цагт «Хара мергн, Олз ик, һанзһ дүүрң», - гисн үгәр мендлдг. Хәрнь Цаһан сарар болхла, иим кевәр мендлдг: «Хуучн җил хуучрҗ, шин җил шилҗрч, көгшд күүкд көрстә, төлг сүүлтә, дааһн далңта онд менд орву?», «Сар шин тавта сәәхн шинлҗ бәәнү?», моңһлын төрин йосна заңшал болсн мендлһнд – «Эрхмсг Та амулң мөрлҗ йовну?», «Тана түмн амулң әәлдкийә!» – гиҗ гүн күндлтән илрүлдг. Бичг бичж суусн күүнлә харһхла – «Биир хурц, билг оюн төгс болтха!» гидг, герин улс хотан идҗ ууҗахд орҗ ирхлә «Шүдн хурц болтха!» – гиҗ мендлдг. Эн саамд хәрүднь «Нүдн хурц болтха!» – гицхәнә. Бас моңһлчуд мендлхдән һанз, тәмкин хәәрцг бәрлцдг маш эртиңк йос күцәдмн.

Пүрбән Григорий,
моңһлч, филолог номин доктор

Видео