САРИН ТЕМДГ

08-09-2020, 13:58 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Ик эрт урд цагас авн ода күртл күмн-әмтн сөөни цагтан һазаран һархларн, толһаһан өргҗ, теңгрин оддыг хәлән, сарин герлд шүлг бичҗ йовдг бәәсмн. Алтн делкә деер сариг магтл уга йовдг келн-улс уга. Теднә тоод чигн бидн, улан залатнр орҗ бәәнәвидн.
Мана өвкнр сариг икәр күндлдг бәәсн санҗ. Түүнд мөргәд зальврад, сөөни айндан зам-хаалһан түүнә герләр олад йовдг бәәҗ. Сарин урһх, дүүрх, хоргдх-баргдхар чигн литән тогтаҗ һарһад, цаган тоолҗ, һучн өдриг чигн сар гидг нерәр нерәдсн мөн. Урһҗасн сариг «нег шин, хойр шин, һурвн шин» гиҗ келдг. Сәәхн күүкд-күүг чигн дүүрң сарла дүңцүләд, «арвн тавна сар мет дүрклнә» гиҗ келәд магтдг бәәҗ. Мадн ода Европд удан җилин туршарт бәәһәд, сариг хәләсн цагт уудьврта суусн күүкд-күүнә чирәтә юмн гиҗ келнәвидн. Мана өвкнр болхла, сар деер күүкд-күүнә чирә биш, деернь туула сууна гиҗ үздг бәәҗ.
Төв Азийн домгудт болхла, сарин туулан темдгтәг иигәд тәәлҗ бәәнә: «Ик кезәнә теңгрт арвн нарн даралн һарч, әмтнд амр өглго, һазр шатаһад зовадг бәәҗ. Тер цагт нег мергн күн ирәд, саадган татн, йисн нариг дара-дараһар хаҗ теңгрәс уңһав. Бас йовад йовҗ, усна эзнәс мөңк нас өгдг арша герүрн авч ирҗ. Тер мергн күүнә гергн му сана зүүһәд, герин эзн гертән уга бәәтл савыг авч аршаг уучкиҗ. Ууһад авсн хөөн бий-цогцнь гөңгн болад, теңгрт нисәд оч, меклән эс гиҗ туулан дүртә болв». Китдин өөр бәәсн мана өвкнр эн домгиг сәәнәр меддг бәәҗ.
Бурхна ном Эндкгин (Индин) орнас ирҗ, дөрвн өөрдин нутгт делгрҗәх цаг-үйд эн домг талдан хүвлврәр (вариантар) өөрдт делгрҗ ирҗ. Эндкгин хуучн йосар эн домг иим бәәҗ: «Ик эрт цагт Бурхн багш бурхн болад уга бәәтл, бодьсад бәәхднь, туулан төрл олҗ бәәсн мөн. Нег дәкҗ кеер номан умшад сууҗ эцәд, хот уга болад үкчәсн нег аршиг (отшельникиг) үзәд, түүнд өршәңгү седкл төрв. Бодьсад туула яахан медлго, авч ирх хот уга, юуһарн туслхв гиҗ, бийән өгхәр болв. Тегәд тер туула шатад бәәсн һалд һәрәдәд орҗ, әмд бийән шарад, харһнад суусн аршд хот-идән болв. Туулан тер буйн иктә йовдлыг үзсн Хурмст теңгр чигн олнд үлгүр болтха гиҗ, туулаг әмдрүлҗ, сар деер суулһсн болдг».
Эн бурхна номин кевәр бидн, хальмгуд, эн домгиг медәд бәәнәвидн. Мана өвкнр «Сурхла – му, сурснд эс өгхлә – улм му» гиҗ келдг бәәҗ. Эн хуучн үлгүрин утх-чинрнь – харм угаһар бәәх арһ. Кемр күүнә юм өгснд чигн ханад-байсад, «өглһин эзн болтн!» гиҗ йөрәдг үгин утх-чинрнь: «өглһ» – буй хурах ик сән арһ. Өглһин эзн болсн күн өгсн өглһәрн тоолш уга буй хурасар кезә нег цагт номин күчәр таралңгин орнд төрх эс гиҗ бурхн болад цуг орчлңгин зовлңгас зәәләд һарх гисн темдг болдг бәәҗ. Тер төләд хальмгуд нег негнәсн юм нуулго өгәд, «күн дөңгәр, шовун далвагар» гих метәр бәәдг бәәҗ. Ода цаг сольгдад, харм өгйәһәс үлү күчтә юмн болснь хармслта.
Мана өвкнрин хуучн домг авад хәләхлә, сар деер суусн бор туула һартан сав бүлүр хойрта. Тер савд мана хальмг домгин туула мөңк нас өгдг аршаниг бүләд суудг гинә. Нег цагт бууҗ ирәд, тер аршаг авч, сән заята күүнд өгәд уулһхла, тер күн мөңк наста болх гиҗ көгшд келдг бәәҗ. Тер төләд улан залатнр сариг хурһарн үзүлдг йосн уга, сариг удан хәләһәд суудг уга, сарул сөөг му келдг уга. Эннь ик килнц болдг. Бурхна номд болхла, сариг йогт нерәр (эпитетәр) «теңгрин нур», «туулан белгтә» (с признаком зайца) эс гиҗ «гөрәсн белгтә» гиһәд дууддг бәәҗ. Үлгүр авад келхлә, «Дәрк давтулх» гидг хуучн номд иим үг бәәнә:
«Мөргмү! Теңгрин нур бәәдлтә,
Гөрәсн белгтәг һартан бәрн…».
Эн сәәхн Дәркиг магтҗ бәәх магтал-номд «теңгрин нур», «гөрәсн белгтә» гисн хойр нерн – сарин нерн болна. Хуучн йогт кел эс меддг күн энүг сәәнәр медшго гихлә, худл биш болх. Эврә келән, хуучн өвкнриннь заясн йосан чигн медсн күн, чаңһ чиирг кевәр терүг бәрҗәх күн олн бурхдын евәлд орҗ, аав-ээҗин заян-сәкүснә күчәр җирһл эдләд бәәх гиҗ мана медәтнр келдг билә. Туулан белг-темдгтә саран чигн бурхна өршәлин хәәрн мет бәрҗ, йовхла, сөөни хаалһ кезә чигн сарул болҗ, керг-үүл бүтҗ, кесн көдлмш уралан йовҗ бәәх. Энүг бичә марттн, хальмгуд!

ЦЕДӘН Санҗ

Видео