Хальмг келән аврхин төлә…

25-09-2020, 14:58 | Таңһчин зәңгс » Эндрк ґдрин тґрір

Өдгә цагин хальмг келнә бәәдл му болсиг кен эс меднә? Эн төрәр кесг җилин туршарт мана номтнр, сегәтнр (интеллигенция), хара биш улс чигн келҗ, бичҗ, зовҗ бәәцхәнә. Кеснь чигн баһ биш бәәнә, зуг җил ирвәс келән меддг хальмгудын тонь баһрҗ, эс меддгин тонь улм өсч бәәнә.
Хальмг келн мана өвкнрин келн болсар терүг харсҗ аврхин төлә хальмг күн болһн арһ-чидлән ниилүлҗ, чирмәҗ йовх зөвтә. Учрнь юундв гихлә, келән алдсн әмтн күүнә келәр келҗ, күүнә ухаһар бәәҗ, һазаран седклтә болад, эврә һазр-нутган санхас биш, нерән чигн сольҗ мартад гүүдг юмн. Кеерин зерлг аң кевтә болҗ, онц бийини төлә зүткҗ йовдг юмн. Келн гиснь бас олн үй өвкнриннь хоршаҗ йилһсн цецн ухана зөөриг, йиртмҗ үзх үзлиг, санан-седклиг чигн бийдән шиңгәҗ, хөөт үйнрт күргх хамгин сән арһ болна. Ода мадн, улан залата хальмгуд, дөрвн зун җилин туршарт эс алдсн келән хойр-һурвн үйин хуһцан-болзгт алдад, өвкнриннь заян-сәкүснә холва-залһлдаг эврә залхуһарн, өөрхн ухаһарн, арһ угаһарн чигн таслад, һәәләд бәәнәвидн. Ода даяр бүгдәрн ханцан шамлҗ, күч-чидлән әрвллго келнә төлә эс босхла бидн, цааранднь мана келн мартгдад, келдг негн чигн күн үлдшго.
Иим хүв-заяһас зәәлхин төлә келән сәәнәр меддг әмтн бәәтл, цуг мадн хальмг кел хамһалҗ, цааранднь делгрүлх бат сән сүүр тогтах йоставидн. Мини ухан-тоолврар, тер сүүриг ода иим кевәр тогтах кергтә. Хамгин түрүнд хальмг кел меддг, шинҗлдг әмтиг хураҗ, теднә санан-седклиг медәд, кел делгрүллһнә тавн җилә сән көтлвриг белдәд батрулх кергтә. Терүг олн керг-үүләс үлдсн мөңгәр тетклго, онц мөңг зааҗ һарһад теткх кергтә. Тер көтлвр сурһульд биш, сойлын гермүдт биш, цуг мана әмдрл-җирһлд эврә кел орулх йовдлмудыг тодлулад бичҗ, күцц бүтәх кергтә. Тернь чигн һанц Элст балһснд биш, мана таңһчин цуг әмтнә бәәсн селәдт тодрха кевәр күцәгдх йоста. Худл-хуурмг, арһ-заль угаһар.
Хойрдгчнь болхла, цуг әмтнә нүднд бәәһә делгүрин, бәәһүлһсин (учрежденьсин) һазр-усна, отг-әәмгин нердиг чигн орс келәр бичәтә бәәсн деер хальмг келәр дахулҗ бичх кергтә. Тиигхлә мана хальмгуд эврә бәәсн һазр-усна нердиг чик кевәр медәд авх. Хөөннь соньмсад, тер нердин үгмүдиг әмтнәс сурад, эс гиҗ толь-бичгт хәләһәд авч, медәд бәәх. Балһсдын уульнцсар гүүдг олна көлгнд чигн цуг зогсал-буудлсиг хальмг келәр дуудҗ келәд, хальмг көгҗм-дуудыг соңсулхла, әмтнә баһасн соңссн үгмүд серггдәд, тавн-арвн җилин туршарт келнә серглт болад ирх.
Һурвдгчнь болхла, бичкдүдин садмудас эклҗ дундын сурһулиг төгстл, бальчр баһаснь авн һал-дүүвр насн күртл цуг сурһульчнриг эврә келәр сурһх сән көтлвриг бүтәҗ бичх кергтә. Тенд хальмг келнә хамгин амрхн үгмүдәс экләд, баатрльг дуулвр «Җаңһр», мана бичәчнрин түүрвсн үүдәврмүд күртл амр-килвр умшх арһиг цуг дорас өсч йовх күүкдин һарт бәрүлх кергтә. Түүнд ик мөңгнә тетквр кергтә бәәсн болв чигн, аштнь мадн сән-му болвчн, хальмг келтә күүкдиг асрад өскҗ чадхмн. Бас хальмг келән сурх, эврә авъяс-заңшалар соньрхл татхин төлә, эрк биш хальмгудын тууҗ-түүкиг, хальмг баатрмудын зер-зев, авъяс-заңшал, һазр-усна медә, аң-шовудын туск олн материалмудыг чигн зааҗ өгх кергтә.
Дөрвдгчнь – хальмг кел меддг улсиг хураҗ, келнә марһа зарлҗ, доланас дал күртл марһанд орулҗ, келнә байльгинь шалһҗ шаңнх кергтә. Шаңнсна хөөн энд-тенд келүләд, отг-әәмгин баатр болһад, һал маңнад тәвҗ йовхла, келән эс меддг әмтн чигн келән сурч, тиим әмтиг дураҗ йовхар седх. Хальмгар бичдг седкүлч-сурвлҗлачнриг чигн Хальмг Таңһчин нерн деерәс теткәд, теднә авчах җалв-цальңд немр кеҗ, мөңг өгәд бәәхлә, баһчуд келән сурч бичхиг чигн соньмсч авх. Келвр, түүк, шүлг, поэм бичх әмтиг чигн эрк биш дөңнәд бәәх кергтә. Тедн Таңһчин дөң уга болхла, бичсәрн бийән асрҗ чадшго болад, седклин сән көдлмшән оркад, талдан мөңгтә көдлмшт орҗ, бичдгән уурх. Тернь ода ил һарчах нег му темдг болв.
Тавдгчнь болхла хальмг кел баһчудт заах методикин багшнриг сурһад белдҗ, келән шин эв-арһар сурх дегтр теднәр бичүлҗ авх кергтә гиҗ сангдна. Йилһән сән багшнрин дамшлт авч, кел сурх олн ик-бичкн дегтр кеҗ һарһад, теднә дотр хальмг-англь, хальмг-китд болн нань чигн дегтр барлх кергтә. Тиигхлә мана баһчуд эврә келән сурсн деерән һазадын кел сурад, үлү тоомсрта, көдлмш амрхн олх әмтн болҗ, әдл әмтнлә мейәркҗ чигн һарх. Олн дегтр һарһхин төлә хальмг таңһчин дегтр һарһачиг, барин гериг чигн сергәх кергтә. Хальмг кел зааҗах багшнриг чигн дөңнәд, теднә җалв-цальңгинь өскәд өгхлә, тедн көдлмшин сәәг үзүлҗ, сурһульчнран сәәнәр сурх.
Зурһадгч гиснь — ода мадн шин цагин эргцд орсн бәәнәвидн. Хавтхдан телефо авч йовад, кезә чигн интернетәр ямаран болвчн хол һазрин әмтнлә холва бәрҗ бәәнәвидн. Зуг интернетд орҗ хәләхлә, хальмг келәр бичәтә юмн уга! Цуг бәәсн юмиг орс англь хойр келәр олад бәәнәвидн. Тер төләд эврә келән интернетд эрк биш орулад авх кергтә. Түүнд хальмг келнәс делкән олн келнд орчулдг орчулач кеҗ, делкән олн келнәс хальмг келнд хәрү орчулх, күүнә дууһар хәрүлдг көтлвр кеҗ, бичәчнрин үүдәврмүдиг умшлһар чигн, үзгәр чигн орулҗ, эврә келән шин цагин техникин үйд орулх кергтә. Тиим болхла, кен чигн, хама болв чигн эврә келән соңсч, үзҗ, сурч, дасч авх арһ олх. Цуг мана өвкнрин мергн-цецн ухан чигн олна күртәл болҗ одх. Тернь мөңкрлт биший?
Эн мини бичсн өгүлврин учрнь ямарамби гихлә, цуг келндән хару улсиг хураҗ негдүлх керг. Мана келн мартгдад йовсна цаг-хуһцан ут болҗ, арвн-дөчн күүнә өдр-сө уга күч-чидлән орулҗ шамдсар болх биш, олн хальмгудын ниилүлсн күчәр болх юмн. Эн шиидвриг ода эс шиидхлә, эврә келән үкхәс ода эс харсхла, арвн җил давсн хөөн хәрү цухрх арһ уга болх. Тер төләд, улан залатнр минь, болмҗта болсн кен чигн эн керг-үүлд шамдад орхитн сурч бәәнәв. Кезәнә мана өвкнр: «Күн келәрн, мал көләрн» гиҗ келдг бәәсн санҗ. Күн болсарн келән бәрхин төлә зүткҗ, эн керг-үүлин ард орад, хөөт үйнртән эврә алтнас үлү зөөр, хальмг келән бүрн-бүтн кевәр бәрүлҗ өгий! Эс гиҗ бидн бүгдәрн дими кевәр насан чиләсн улс болад, тарад-бутрад одхмн.

КОРНИН Геннадий

Тоолвр
Баєчуд умштха – медтхі гиєід

Хальмг келән аврхин төлә…МАНЉИН Араш, Хальмг Тањєчин Толєачин администрацин єардачин дарук:
- Хальмг кел делгрўллєні Хўўвин тўрўн селвлцін болв. Шинрўлгдсн Хўўвин президиум болн кґдлмшч багмуд бўрдігдв, энўні кґдлмшиг тањєчин Толєач Хаска Бату бийнь єардхмн. Эндрк харєлтд орлцачнр чинрті тґрір ухан-тоолврарн хувалцљ, мана тґрскн кел ґргљўллєні болн делгрўллєні тґлі ямаран керг-ўўлдврмўд кўціх кергтіг заав. Ода кґдлмшч багмудын гешўд хальмг кел делгрўллєні кґтлвр тогтахмн. Келхд, тер багмуд тавн зґрўллтір хувагдв, терўнд тањєчд нерті номтнр, сойлын кґдлічнр, олна ўўлдічнр болн седвірті баєчуд, олнд зіњгллєні эв-арєсин элчнр орснь темдгті. Цуєар эдн тґрскн келндін хару, ґсід-боссн єазртан эњкр улс болљана, тегід хўўвин кґдлмш кўцімљті болхнь маєд уга. Нег ўлў Бату Сергеевич эн кґдлмшиг эврін єардљ, эн чинрті тґриг єол оньгтан бірљіхнь байрта.

Хальмг келән аврхин төлә…БЕМБИН Евгений, «Хальмг ўнн» газетин ах редактор:
- Хальмг кел хадєллєна тґр эркн чинрті болљана. Харм тґрхд, ода зуг ах ўйин улс тґрскн келін сіінір медні. Дорас ґсч йовх бає ўй хальмг келін медхш, тегід тедниг урмдулхин болн соньмсулхин тґлі ґдгі цага эв-арєс ґргір олзлх кергті. Ода імтн харєхларн хальмг келірн кўўндљіхиг хая нег соњсљ болхмн. Тегід олн імтн умштха-медтхі гиєід олн зўсн зар хальмг келір барлх, FM-радио бўрдіх, социальн чинрті зіњгиг социальн сетьмўдт тархах кергті. Хальмг келін дасхар шунсн баєчудыг Китдт, Моњєлд болн Шинљінд біідг ахнр-дўўнртін одад сарин эргцд теднд гиичлхлі сін болхмн.



Хальмг келән аврхин төлә…ЛИЉИН Мињгиян, Б.Городовиковин нерті Хальмг Ик сурєулин хальмг келні болн дорд ўзгин институтын єардач:
- Хальмг келні болн утх зокъялын тґрір онц сўўр давулвидн. Мини тоолврар, эн тґрір љилд 4-5 иим сўўр давулх кергті, хальмг келін хадєллєна тґрір ухан-тоолврарн хувалцљ, эн тґриг арє-чидлін агсљ хаєлх кергті. Эн эркн чинрті тґриг єартан авад, ик оньган ґгід, шишлњ кґтлвр белдх кўсл тівгдв. Імтні ухан-серлиг сергіх, імтн седклін ґгід тґрскн келін дасхар шунљах улсиг урмдулх кергті. Хальмг кўўнд тоолљах улс бийісн эклід, ґрк-бўлдін эн кергиг кўціх зґвті. Эндр бўрдігдсн кґдлмшч багмудын гешўд хальмг кел делгрўллєні кґтлвриг белдхмн, эн туст ґргн кўўндвр тогтагдсна, імтні ухан-тоолвр учрт авгдсна хґґн терўг батлхмн. Келхд, мана институтын номтнр хальмг келні делгрлтин кґтлвр нидн белдсн билі, тегід терўг эн Хўўв бас шинљлљ хіліхмн. Эндр хальмг ууєн бичічнрин ўўдіврмўд барллєна, бає наста бичічнриг болн шўлгчнриг дґњнлєні тґрмўд хілігдв. Хальмг келін босхљ авх цаг ирв, эн эркн чинрті тґриг мадн эс кўціхлі, маднас талдан улс кўцішго. Тегід цуг хальмг улс арє-чидлін ниилўлід, тґрскн келін хадєлхин болн делгрўлхин тґлі шунх зґвтіг эндрк сўўр медўлв.

Хальмг келән аврхин төлә…КОРНИН Геннадий, хальмг кел делгрўллєні тґвин єардач:
- Эндрк сўўр ґґдін кемљінд давулгдв, цуєар хальмг келндін зовљахан медўлљ, эн тґрт орлцхдан белн бііхін медўлв. Бидн кўчн-чидлін негдўлід, нег хаалєар йовхла мана хальмг келнд хґґтк иргч бііні гиљ келљ болљана. ЮНЕСКО-н тоолврар, хальмг келн геедрід уга болљах келні тоод орснь біідл нірн болљахиг медўлљіні. Тегід тґрскн келндін хару седклті улс біісн деер хальмг келін сергіх кергті. Бидн эн тґриг кўціх дааврта болн заята улс болљанавидн. Эндрк сўўрт орлцсн улс хальмг келін босхљ авх кергт орлцх седкл-санаєан медўлв, тегід мана кґдлмш кўцімљті болтха.

Бичљ авснь ДООЉАН Наталья

Видео