ТОДАН БУЛЯШИН ҮНЛҖ БОЛШГО АЧ

13-10-2020, 16:06 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Эн җил нертә моңһлч номт, хальмг күүкд улсас хамгин түрүн филолог номин кандидатын цол харссн Тодан Буляшин 105 җилин өөн темдглгдҗәнә. Эн күүкд күүнә нер моңһлч номтнрин дудн маш алдрта. 1950-ч җилмүдт Китд орнд һурвн җилд көдлҗ, Бееҗингин ик сурһульд Китдт бәәх моңһлчудт моңһл кел сурһҗ, моңһл келнә кафедриг һардҗ йовла. Эн цагт Китдин цуг моңһл келтнриг, теднә келиг шинҗлхин төлә олн номин экспедиц бүрдәһәд, һурвн җилин туршарт Китд орн-нутгин олн һазр төгәлҗ үзәд, олн-әмтнлә харһад, урднь күн медәд уга аһу ик ховр материал олҗ авад, моңһлшң келтә шин келтнриг илдкәҗ авсн билә. Түүнәс хооран хәрү СССР-т ирснәс авн делкәд туурсн кесг-кесг дегтриг бичҗ авад, теднә дотр “Моңһл кел болн түүнә айлһс”, “Даһур кел”, “Моңгор кел”, “Баоань кел”, “Дуньсян кел”, “Шира-югурн кел” (Э.Тенишевтә хамдан бичсн дегтр), “Өвр Моңһлын моңһл кел” гидг дегтрмүдәрн нерән мөнкрүлсмн.
Тедү мет Тодан Буляшин хальмг-өөрд амн-үгин, тод бичгин болн кел делгрүллһнд тәвсн ачнь бас үнлҗ болшго. “Әрәсән хальмгудын болн Китдин өөрдин үлгүрмүд болн цецн үгмүд”, “Шинҗәнә өөрдин толь”, “3 ботьта Шинҗәнә өөрдин “Җаңһр”, “Шинҗәнә хальмгудын бичкдүдин амн-үгин зөөр” болн нань чигн дегтрмүд өдгә хальмг келнд буулһҗ авсн билә.
Нанд болхла,“Өөрд Геср” болн “Өрин өмн” гидг хойр дегт йир таасгдҗана. Эврә цагт Тодан Буляшин хойр дегтриг өөрд келнәс өдгә хальмг келнд буулһҗ авла. Тегәд, күндтә мана умшачнр, тана оньгт эн хойр көдлмшин тускар медүлхәр седҗәнәв. “Өөрд Геср” гисн дегтр 12 бөлгтә “Геср” нертә өөрдин баатрльг дуулвр мөн. Эннь Төв Азийн олн келн-улсин маш чухл дурсхл. Эн баатрльг дуулвр моңһл, төвд келн-улсин дунд маш өргнәр тархагдсмн. Тегәд эн дуулвр Шинҗәнә, Көк нуурин, Алашаня өөрд дунд бас дуулгддг бәәсмн. Шинҗәңгин “Геср” болхла өөрд-хальмгудын амн-үгин нег эркн зөөр болҗана. Ода деерән Әрәсән хальмгуд дунд хамгин өргнәр “Җаңһр” баатрльг дуулвр делгрсмн. Урдк цагт болхла “Геср” болн талдан чигн дуулврмудыг мана өвкнр медсмн бәәҗ гиҗ сангдна. Зуг эдн мадна дунд икәр делгрсн уга. Барун Монһлын, Китдин өөрдин дунд “Геср” мет талдан чигн баатрльг дуулврмуд, ут туульс хадһлгдад үлдсмн. Теднә тускар бидн дәкәд таднд эрк биш медүлхмн. Өдгә келнд буулһсн өөрд “Геср” хальмг кел меддг күүнд умшхд амр болх. Тегәд өөрд-хальмгин тууҗар, бурхна шаҗар, урдк цагин гүн ухаһар соньмсдг әмтнд эн дегтр маш соньн болх гиҗ сангдна.
Талдан дегтр болхла “Өрин өмн” гидг роман мөн. Эн дегтриг Тодан Буляш бас өөрдин “тод үзгәс”өдгә хальмг келнд буулһҗ авла. Эн романа түүрвәчнь – Шинҗәңгин алдр нертә бичәч, седкүлч, сойлын көдләч Эдән Кензә гидг күн. Эдән Кензә 1907-ч җилд Текс гидг сумна Өндр Хаңһан Барун Таша гидг һазрт төрҗ һарла. Э.Кензә бичкнәсн авн амн зокъялд маш дурта бәәсмн. Хөөннь сурһульд орад, үзг-бичг дасад, экләд үлгүр, тууҗ болн утх зокъял умшдг болҗ. Тегәд 1949-ч җилд түрүн “Һәргтә Санҗин үлгүр”, “Хөөч көвүн” гидг зокъялмуд бичсмн. Түүнәс хооран олн келврмүд-тодлврмудан газетд, седкүлд тасрлт уга барлҗ бичлә. 1980-ч җилмүдт “Зүнһарин хавр”, “Нарн альдас һарв” келврмүд, 1994-ч җилд “Өрин өмн” гидг роман тод үзгәр Шинҗәнә нутгин барас һарла. Эн романд 1930-1940-ч җилмүдт Китдт болсн иргнә дәәнә тускар бичгдҗәнә. Эннь нег ик гидг үүмәтә цаг бәәсинь түүрвәч ил медүлҗәнә. Эн цагт коммуна парть болн гоминдана парть хоорндан дәәлдҗ йовсмн. Тегәд эн иргнә дәәнә сүүләр коммуна парть диилвр бәрәд Кидтин улс орн-нутган бүрдәсмн. Эн дегтр болхла маш цервхн, әмд өөрд-хальмг келәр бичгдсн бәәнә.
Тегәд нанд таасгдсн хойр дегтриг умшхла йир соньн болх. Энд өөрд-хальмг келәр бичсн эргцс, келц үгмүд, үлгүрмүд бас олар харһна, умшхд бас амр. Тегәд эн дегтрмүдин кел умшачнрт маш өөрхн болх. Нег үлү баһчудт медүлхәр бәәнәв, хальмг кел дасхин төлә хальмг-өөрд келәр дегтрмүд умшх кергтә.

КАРМАНА Арван

ТОДАН БУЛЯШИН ҮНЛҖ БОЛШГО АЧ

Видео