Баһуд әәмгүдин тускар

16-10-2020, 15:01 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Хальмг йосар хойр күн харһад таньлдхларн хамгин түрүнд “Кенәхнәвт?” гиҗ сурдмн. Эн сурврин хәрүд эрк биш тохман келх кергтә: нутг, әәмг, әңг, арвн, эк-эцкин нерн, тохмин магтал. Тохман меддг уга әмтиг көгшдүд мааҗад “хәәснә бүркәснә көвүн” гиҗ келдг. Яһад гихлә өвкнрән мартсн күмн ө-шуһуд төөрсн сармгчн (мөчн) мет, уңгнь хагссн модн мет болдг мөн. Эндр мадн “Тохман медий” гидг рубрикт Баһуд гидг тохмин тускар келҗ өгхәр бәәнәвидн. Цааранднь долан хонг болһн нег тохмин тускар бичхмн.
Баһуд гисн улс өнр болад ик зунь Хальмг Таңһчин зүн-өмн үзгт бәәршлҗ әмдрдг. Эдн юн гидг улсв гихлә, номтнр дунд кесг ухан-тоолвр бәәнә. Негнь – баһуд гидг үг баһ нутг гисн утхта гинә. Зәрмснь баһуд улсиг кезәңк “баргу” гидг әәмгәс һарсн юмн гиҗ келнә. “Баргу” эс гиҗ “баргуд” Чиңгс-хаанас урд цагт тогтсн нег әәмг. Эднә нутглҗ бәәсн һазр болхла Барһуҗн-токум. Өдгә цагт эн һазр Бурядын Барһуҗн районд орна. Бурядар энүг “Баргужанай аймаг” (Баргузинский район) гиҗ келдг. Эн онлыг (онл – теория) зөв гиҗ үздг күмсин тоолврар кезәнә цагт баргуд нег-негнәсн салад, зәрмснь буряд улст орҗ, зәрмснь мана өвкнрлә нииләд, өөрд болсмн. Бас нег онлар хальмгин баһуд Барһуҗн һазрас һарсн юмн биш, керәд улсин нег тасрха. Эн кесг тоолврмудас алькнь зөв гиҗ келхнь кецү. Эн асудлыг (асудл - проблема) шиидхнь – номтнрин керг мөн. Бидн ода цааранднь Баһудын тууҗ болн өдгә цагин Баһудын бәәдлиг ахрар хәләхмн.
Өдгә цагин Баһуд нурһлҗ Хальмг Таңһчин Лаганя район болн Әәдрхнә муҗин Лиманск районд бәәдг. Хальмг хаана цагт онцха Баһуд улс бәәсмн. Дарунь баһудахн Эрктн улст орсмн. XIX-ч зун җилин чилгчәр Баһуда зәрм әәмгүд Эрктнәс салҗ нүүһәд, Яндг-Мацга улст орсмн.
“Кезәнә цагт Баһудыг Дойд гидг нойн толһалҗ бәәсмн. Бидн энүгән Домгта Дойд-аав гиҗ келнәвидн. Көгшдүдин келсәр, Дойд-аав хойр көвүтә бәәсмн. Ууһн көвүндән өгсн әәмгнь Ик-Баһуд болв, отхн көвүндән өгсн әәмгнь – Шарс-Баһуд болв. Нег әәмгиг Дойд-аав бийдән үлдәсмн. Тер әәмгин нернь – Дойда-Баһуд. Эрктн улсин Шарс-Баһуда әәмгт тавн төрл бәәнә: Шар-Дәәв, Нааһуд, Тавнахн, Орсахн, Шеркс”, – гиҗ Шеркс төрлә Төрбатын Очр гиҗ келнә. Бас, терүнә келсәр, Шарс-Баһуда тускар иим магтал келгднә:

Шар-Моңһл яста,
Догшн Махһал сәкүстә,
“Дәврйә” гидг урата,
Дөрә гидг тамһта.
Ик-Баһуда магтал иим:
Көгшн Чакчи сәкүстә,
Манла гидг гүрмтә,
Ноһан Дәрк гидг хурлта,
Ээҗ авһатан гидг урата
Ик-Баһуд улс бидн.

Эдн болхла зурһан төрләр хувагдна: харнуд, элҗгүд, заамуд, шарнуд, хо-меркд, баһ-цоохр.
Дойда-Баһуд әәмг Мәәдрин гегән сәкүстә, “Дәәвл” гидг урата, “Җиндмн” гидг тамһта. Келхд, Ик-Баһуда тамһнь бас “Җиндмн”. ХХ-ч зун җилин эклцәр дойда-баһудахн Бадрңһу, Сум, Цомг гидг һурвн хотнд бәәршлҗ бәәсмн.
ХХ-ч зун җилин эклцәр Ик-Баһуда зәәсң Мөңк-Увшан Очкан зәрлгәр зәрм баһудахн Яндг-Мацга улст нүүһәд Шин-Баһуд гидг әәмгиг бүрдәсмн. Терүнәс нань Баһ-Баһуд, Бухтын-Баһуд, Тоста-Баһуд гидг әәмгүд бәәнә. Тоста-Баһуд Сиврт туугдсна өмн Далвң улсин Шар-Луузң гидг селәнд бәәршлҗ бәәсмн.
Баһуд тохмта улс дунд нер туурсн күмс олн бәәдг мөн. Үлгүрнь: 20-30-ч җилмүдт цергин болн политикин үүлдәч Җалга Хохол, театрин нертә режиссер Шаһан Борис болн нань чигн олн күмс.

МАНҖИН Санл

Видео