ШИНҖӘНӘ ӨӨРДИН ТУУЛЬС

20-10-2020, 15:03 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Дарук 2021-ч җилд шинҗәнә өөрд-хальмгуд Увш хааг дахад Иҗл мөрнә һатцас хәрү Зүнһар тал һарад йовснас авн 250 җил болхмн. Эн хойр зун тәвн җилин эргцд ямаран чигн зовлң-байр эс үзсн бидн. Тедн Китд орн-нутг дунд бәәнә, бидн Әрәсәд бәәнәвидн. Зугл мана түүк, мана сойл-заңшал, мана амн үгин зөөр – цуг мадна чилшго байн болҗана. Мана өвкнрин цецн ухан, шинҗллһн, мергн, хурц келн амн үгин зөөрт келгдсмн. Эдниг олн əмтн кесг зун җилмүдин туршарт үүдəҗ йовсмн, үйнр болһн эн урн үгиг улм-улм ясад, сəəхрүлəд йовсмн. Тедү мет өөрд-хальмгин сойлын зөөрт амн үгәр келдг дун, тууҗ, түүкс, туульс, домгуд болн шүлгүд йир элвг болдмн. Шинҗәнә өөрдин амн үгин зокъялыг 1970-1980-ч җилмүдт экләд хурасмн. Багшнр, партин көдләчнр, сегәтнр эн көдлмшт шумһаһар орад, олн әмтнәс “Җаңһр”, домгуд, амн тууҗс, үлгүрмүд, йөрәлмүд, магталмуд, ахр болн ут дуд, ут болн ахр туульс, тәәлвртә туульс бичҗ авсмн. Цуглулсна дару эн зөөриг Шинҗәнд барт һардг “Хан Теңгр” гидг седкүлд барлсмн. Эн соньн седкүл 1982-ч җиләс авн 1990-ч җил күртл барлгдла.
Тегәд, күндтә умшачнр, Шинҗәнә өөрдин байльг амн-үгин зөөрлә таньлдулхар бәәнәвидн. Эндр “Саарл сәәхн богшурһа” (1981-ч җилин «Хан теңгр» седкүлин 1-ч тойгт), “Сәрсн бавухан арһ” (1981-ч җилин «Хан теңгр» седкүлин 3-ч тойгт) гидг хойр тууль барлҗанавидн. “Саарл сәәхн богшурһа” гидг тууль мана хальмг “Бакльг, арат, зурмн һурвн” гидг туульла ирлцҗәнә. “Сәрсн бавухан арһ” болхла “Һурвлһ хамрт нүкн уга болдг” (“Почему у Совы нет ноздрей”) гидг хальмг туульла учр-утхарн әдл болҗана. Аң-адусна туск туульс əмтə-киитə юмсар дамҗулад күүнə му авъясиг, дуту-дундыг шалһна, сəн тоотынь магтна. Аңгуд күн кевтə күүнднə, нег-негндəн сүв-селвг өгнə, ухан-санаһарн хувалцна. Тууль болһн гүн ухата. Олн үйдән хальмг улс олмһа келәр туульс бүрдәсмн. Эн маднд олн зүсн сурһмҗ өгнә.Эдн му хамгиг муурулад бурушаҗ, сән хамгиг бууляд өргҗ, дөӊнҗ, сәәнәс уха автха гиҗ бүрдәгднә. Туулиг болһамҗтаһар оньган өгәд, умшад, учр-утхинь медхлә, хальмг әмтнә бәәдл-җирһлинь, ухан-тоолвринь, санан-седклинь медҗ болхмн.


СААРЛ СӘӘХН БОГШУРҺА

Саарл сәәхн богшурһа
Сард һурв төрдг гинә,
Сарин һурвн өндгән
Сәәхн дарад һарһдг гинә.
Нег өдр өндгән дарад кевтҗ бәәтл үнгн мекч «һув, һув» гиһәд ирәд түүнәс:
– Саарл сәәхн богшурһа, ю кеҗәнәч? – гив.
Саарл сәәхн богшурһа:
– Өндгән дарҗанав, – гиҗ.
Саарл сәәхн богшурһа:
– Үнгн эгч, юн гиҗ йовнат? – гив.
Үнгн:
– Өндгән дарҗ бәәх чамаhичн соңсад, менд сурсв гиһәд ирләв, – гив.
Тиигәд үнгн эгчнь түүнәс:
– Өндгнәсн нег өндг өгич! – гив.
Саарл сәәхн богшурһа:
– Өгхн угав! – гив.
Үнгн эгч:
– Чи өндгән эс өгхлә, би чини
Һурвн зандн уласичн хуһ мөргнәв,
Хурһн чикн өвсичн ху хазнав,
Худг улан усичн хумха сорнав! – гиҗ.
Иигәд саарл сәәхн богшурһа әәхдән нег өндгән хаяд өгч гинә.
Маңһдуртнь үнгн эгч бас «һув, һув» гисәр гүүҗ ирәд:
– Саарл сәәхн богшурһа ю кеҗәнәч? – гив.
Саарл сәәхн богшурһа:
– Өндгән дарҗанав – гив.
Үнгн эгч түүнәс:
– Өндгнәсн негиг өгнч! – гив.
Саарл сәәхн богшурһа:
– Өгхн угав – гиҗ.
Тиигхлә үнгн эгч:
– Чи өндгәсн эс өгхлә, би чини
Һурвн зандн уласчн хуһ мөргнәв,
Хурһн чикн өвсичн ху хазнав,
Худг улан усичн хумха сорнав! – гиҗ.
Саарл сәәхн богшурһа әәхдән бас нег өндгән хаяд өгч оркад, һанцхн өндгтә хоцрад:
– Үнгн эгч дәкҗ ирәд, үлдсн неглхн өндгим сурхла би яһна, – гиһәд уульн зовҗ бәәтл, бөдн күрч ирәд:
– Саарл сәәхн богшурһа юн гиҗ уульҗанач? – гив.
Богшурһа:
– Үнгн эгч ирәд мини өндгиг идәд бәәнә, ода һахцхн өндгтә үлдв. Тер маңһдур ирәд үлдсн нег өндгим идхлә би яһна, – гиһәд уульв.
Бөдн:
– Чи өндгән бичә өгәд бә! Түүнәс юунд әәхв? – гив.
Саарл сәәхн богшурһа:
– Би түүнд өндгән эс өгхлә, тер мини
Һурвн зандн уласм хуһ мөргнә гинә,
Хурһн чикн өвсм ху хазна гинә,
Худг улан усм хумха сорна гинә, – гив.
Бөдн:
– Тер худл келәд чини өндгиг мекләд идҗ бәәнә. Дәкҗ ирхлә, өндгән бичә өг! Тер уг йосар чамаг әәлһхлә, чи:
«Һурвн зандн уласиг хуһ мөргдг өврчн альд,
Хурһн чикн өвсиг ху хаздг соячн альд,
Худг улан усиг хумха сордг геснчн альд?» – гиһәд сурад бә.
Үнгн чамас: «Үүг чамд кен зааҗ өгв?» – гихлә, намаг зааҗ өгв ги! Би ода өөд ниснәв, тер ирхлә чи түүнд намаг урудан нисв гиһәд келҗ өг, – гиһәд, бөдүн өөдән нисәд йовҗ.
Маңһдуртнь үнгн эгч «һув, һув» гиһәд, аман доласар күрч ирәд:
– Саарл сәәхн богшурһа ю кеҗәнәч? – гив.
Сарл сәәхн богшурһа:
– Өндгән дарҗанав – гив.
Үнгн:
– Тиигхлә өндгнәсн нег өндг өгич! – гив.
Саарл сәәхн богшурһа:
– Өндгән өгхн угав! – гив.
Үнгн:
– Чи өндгән өгшго болхла,
Һурвн зандн уласичн хуһ мөргий би,
Хурһн чикн өвсичн ху хазнав,
Худг улан усичн хумха сорнав! – гив.
Саарл сәәхн богшурһа:
– Һурвн зандн уласиг хуһ мөргдг өврчн альд,
Хурһн чикн өвсиг ху хаздг соячн альд,
Худг улан усиг хумха сордг геснчн альд? – гив.
Үнгн:
Һурвн зандн уласнь мөргсәр толһань цумрад цусн һооҗв,
Хурһн чикн өвснь хазсар шүднь мока болв,
Худг улан уснь сорсар геснь чинәд, уурнь күрч саарл сәәхн богшурһас:
– Үүг чамд кен зааҗ өгв? – гив.
Саарл сәәхн богшурһа:
– Бөдн зааҗ өгв – гив.
Үнгн бөднд өшәрәд түүг дарҗ ирхәр:
– Тер хамаран нисҗ одв? – гив.
Саарл сәәхн богшурһа «урудан» гидгән мартад, «өөдән» гиһәд зааҗ оркв. Үнгн өөдән үзгләд «һув, һув» гүүсәр, шарлҗна уңгд кевтҗ бәәсн одак бөдниг үзәд, гетҗ күрәд, хав гитл хавлад хазад бәрәд авч гинә.
Тегәд бөдн үнгнд:
– Җа, үнгн, намаг идхлә идтн! Нәәмн күртл то тоолад номин тәрнәс кедүг умшад идхлә, мини махн танд аршан болҗ, Манҗушрин орнд мини сүмсм төрх биший? – гив.
Үнгн бодад үзхлә, бас болмар сангдад: «Негн, хойр, һурвн…», – гиһәд тоолсар, «нәәмн» гиһәд орктл, бөдн үнгнә амнаснь алдрад нисәд йовҗ.
Хоосн хоцрсн үнгн хөөнәснь хәләсәр:
– Яа, яаһлав! Нәәмн гихин ормд, номин гихм яһна гиҗ, – гинә.


СӘРСН БАВУХАН АРҺ

Шовуна хан кедү хатн залсн болвчн күүкд уга удан болв. Хан эврән бийнь чигн көгшрәд бәәҗ гинә. Тегәд нег үр күүкдтә болнав гиҗ сүүлин уда нег баһ хат залснд түүнәс нег көвүн һарч.
Өлсәд идсн будан амтта, өтләд авсн аваль амргин деер нег көвү һарһҗ өгснд, сүүлин хатндан улм амрг болҗ гинә.
Нег өдр амрг баһ хатнь хаандан:
– Насндан әрә үзсн нилх көвүндән нег өлгә кеҗ өгх угай? – гиҗ сурв.
Хан:
– Болна, болна, шулун нег өлгә кеҗ өгий! Шур сувдар кехмб, шиҗр алтар кехмб? Халь мөңгәр кехмб, хату зандар кехмб? Хатн чи келәд үзич, чи юуһар кех дурта болхла, би түүгәр келhҗ өгий! – гив.
Баһ хатнь:
– Эн йиртмҗд алтн өлгә, мөңгн өлгнәс авад акад соньн сәәхн үнтә, центә эд эрднәр кесн өлгә дала шиңгә бәәнә. Та болхла хамг шовуна хаана төлә күрдд уга өлгә келhий! Мөн чигн шовуна хан шовуна зүүләр өлгә келhвл мана угсһин (төрлтин) йосндан таарна. Бас йиртмҗд бәәдго өлгә болна. Тер үйд тана алдр нер улм ик болх биший? – гив.
Хан:
– Тиигхлә, шовуна ямр юмар өлгә кехв? Өдәрнь ю, өвчәрнь ю? Ясарнь ю, арсарнь ю? – гиҗ сурв.
Хатнь:
– Шовуна хоңшарарнь кевл өңг зүснь алгтрад үзхд сәәхн болна. Бат бек деерән бүгд әмтн һәәхәд бәәх биший? – гиснднь хан зөвшәрәд, маңһдурнь хамг шовудыг элч залҗ дуудулв.
Ирсн хамг шовудыг хамрарнь дөрәләд, дөрәләд келhсәр бәәв. Хойр өдр өңгрәд, ирсн шовудыг бүрткәд үзхлә, хәрн сәрсн бавуха бас ирәд уга төлә хан икәр килңнн уурлҗ, түүнд тусха элч йовулв.
Элч сәрсн бавухад ирәд:
– Хан чамаг ирсн угад икәр килңнҗ уурлҗ бәәнә. Зар һарһад һурвн өдр болҗ бәәтл юунд ирдг угаг сурад ир гисн, – гив.
Сәрсн бавуха:
– Би эн һурвн өдр зүүлин ик бодлһ бодад (сана санх), шиңкн һурвулаhинь бодҗ болад сууҗ бәәнә. Ода ора болсн төлә маңһдур яһсн чигн хаана зәрлгин йосар күрч однав. Хан намаг өршәтхә! – гиҗ келүлв.
Маңһдуртнь сәрсн бавуха хаанд ирәд, хаанла баралhх өршәл аврл һууһад, буруһан күләснд хан икәр килңнҗ уурлҗ:
– Чи юн учрт мини зәрлгиг зөрцәд һурвн өдр саатвч? – гив.
Сәрсн бавуха:
– Би һурвн ик бодлһ бодад, әрә гиҗ һурвн өдрт бодҗ һарһад эндр күрч ирв. Иигәд тана зәрлгиг зөрцв.
Хан:
– Ямр һурв бодлһв? Түүгән түргн кел! – гив.
Сәрсн бавуха:
– Негнь болхла, нарта эн йиртмҗин нарта өдрнь олн ю, нарн уга сөнь олн ю? – гидгиг бодсар, бодсар бодад һарһв гив.
Хан:
– Әлнь олн санҗ? – гив.
– Сөнь олн санҗ.
– Яһад сөнь олн болв, нег өдр бәәхлә бас нег сө бәәҗ бәәтл? Эн чини теңцү биший? – гив.
Сәрсн бавуха:
– Хан эзн, а! Тиим биш, мини бодсн арһ болн тана бодсн арһ әдл уга. Нарн уга бүркг өдриг сөөһәр бодхла сөнь олн биший, – гив.
Хан келдг үгнь уга болад:
– Җа, болҗ! Чини эн бодх арһ бас таарчана. Ода хойрдуһар бодлһан кел, – гив.
Сәрсн бавуха:
– Йиртмҗин шовуна әмднь олн ю, үкснь олн ю гидгиг бодсн биләв, – гив.
Хан:
– Тиигхлә алькнь олн санҗ, түргн кел! – гив.
– Үкснь олн санж, – гив.
Хан:
– Яһад үксн олн болхв? Мана шовуд нег төрхдән эдү тедү өндг һарһҗ, үкхдән нег негәр үкҗ бәәхлә әмднь олн болх угай, үкснь яһад олн болхв? – гив.
Сәрсн бавуха:
– Уга, эзн хан мини, тана бодсн арһта мини бодсн арһ әдл уга. Үксн шовуна тоон деер унтҗ бәәх шовуг үксәр бодхла, үксн шовуна то олн болв, – гив.
Хан келх үгән олҗ чадх угаһар:
– Иигҗ бодхнь чигн зөв бәәнә. Җа, ода һурвдуһар (һурвдвгч) бодлһан түргн кел! – гив.
Сәрсн бавуха:
– Йиртмҗин шовудын эрнь олн ю, эмнь олн ю? – гидгиг бодв.
Хан:
– Җа, тиигвл алькнь олн санҗ? Түргн кел, теңгр бурхн нег эр нег эм заясн бәәтл заавл әдлхн бәәх йоста, – гив.
Сәрсн бавуха:
– Эзн хан мини тиим биш, мини бодсн арһ тана бодснла әдл биш. Мини бодхар эмнь олн юмн бәәнә, – гив.
Хан:
– Яһад эмнь олн санҗв? – гив.
Сәрсн бавуха:
– Кемр эмнь олн эс болхла, та яһад тиим әрвн олн хатнтав? Эн болхла нег бәрмт герч. Хойрдуһар (хойрдгч) бәрмт герч гихлә, эм шовуна тоон деер экнрин үгәс һардго эр шовуг немҗ эм болһн бодхла, келлhн уга эм шову олн биший? – гив.
Һурвн уда шүүгдсн шовуна хан ичхдән хар, цаһан ду һарлго, хамрарнь дөрәлсн хамг шовудыг тәвҗ йовулснд, шовуд төрхдән өлгә кех уга үүр бәрҗ төрдг болсн. Хамт хамг шовудын хоңшарт дөрәлүлсн хойр нүктә болҗ.
Сәрсн бавухан хоңшар иим нүкн уга үлдҗ гинә.

Толь:
үнгн – лиса
бөдн – перепелка
хуһ мөргнә – сильно ударить
ху хазх – перекусить пополам
бавуха – летучая мышь
әрвн олн – много
угсһин – народ
бодлһ бодх – думу думать
экнр – супруга (гергн)
һурвн уда – третий раз
килңнх – сердиться

Барт белдснь МАНҖИН Намру

Видео