СОНЬН, АЛДР НЕРТӘ…

21-10-2020, 15:50 | Таңһчин зәңгс » Сойл

30 җил хооран Моңһлын хотл балһсн Улан-Баатрт дөрвн ботьта “Моңһл нууцын келкә” гидг дегтр барас һарла. Эн соньн дегтрин түүрвәчнь нертә седкүлч Сумъягин Җамблдорж болна. Моңһл Улс Делкәд юуһарн өмн һарад түрүлсн биләвидн? – гидг кесг сурврмудт “Моңһл нууцын келкә” гидг дегтр ирлцңгү хәрү өгчәнә. С. Җамблдоржин дегтрәс зәрм келврмүдиг шүүҗ авад, мана Таңһчин умшачнрт медхд соньн болх гиҗ хальмг келнд орчулв.
Аңхни ардын урн зокъялч. “Дархн мана хүвсхлт улс, даяр Моңһлын әрүн һулмт”- гиҗ БНМАУ-н төрин дулл (государственный гимн) эклдг. Зокъялч Цендин Дамдинсүрена бичсн “Даяр Моңһлын” гидг төрин дулл һучн шаху җил хөрүлтд бәәсмн. Хәрнь 1984-гч җилд Моңһлын “харңһу хаанчллин цаг” дуусч, 1989-гч җиләс ардчилал (демократь) делгрҗ, үндсни ухан серл, төрскнч седкл сергсн үйд төрин дуллыг Ц. Дамдинсүрена зокъясн үгәрнь дәкн дуулдг болв. Билгтә урн зокъялч, моңһлын шинҗлх ухан номиг делкәд нер һарһсн академик, аһу ик номтн Цендин Дамдинсүренд Моңһлын ардын урн зокъялч эркм күндтә цол 1986-гч җилд күртәсмн. Номтн, бичәч Ц. Дамдинсүрен 1908-гч җилд хуучн Цецнхан әәмгг, одаһин Дорнод әәмгин Матад сомона нутгт малч күүнә герт төрҗ һарсмн. Тер “Үнн” соньна (газетин) редактор, Моңһлын үндсни ниицәнә Төв Зөвлөлин (Центральный совет Монгольского национального союза) ахлачин дааврта үүл күцәҗәв. Номин шинҗллһнә аҗлд бийән зөрүлснә дегц урн зокъялин үүдәлтин керг үүлд зүткҗ көдлсәр насн өөд болсмн.
Ц. Дамдинсүрена бичсн “Һолгдсн күүкн” түүкәс экләд кесг олн үүдәврмүднь моңһл олн-әмтнә зүрк седклд мөңкинд үлдсн мөн”. Дегтрин утхнь теңгр мет аһу, делкә мет өргн, дала мет гүн юмн. Ном дегтриг умшхд теңгрт нисҗ, делкәг эргҗ, далад көвсн мет” – гиҗ бичәчин келсн мергн цецн үгиг санхла, үнәртән ууһн урн зокъялч моңһл келн-әмтнә дунд үүдәсн бүтәләрн әмд кевәрн үлдсн бәәнә.

Аңхни түрүн доктор. Ик бичгин күн, нертә гегәрүлгч Бямбын Ринчин Моңһлын орн-нутгт өдгә цагин номин деед зергиг аңхн түрүн авсн күн билә. Номт “Моңһл олн келнә дүңцүлгч келзүй (грамматик)” бүтәләрн Унгар улсд (Венгрд) 1956-гч җилд келнә шинҗлгч номин докторын зерг харссмн. Түүрвҗ бичсн эн бүтәлнь болн нань чигн олн үүдәврмүд цуг моңһл келн-улсин сойлын үнтә зөөр болҗ үлдсмн. Б. Ринчин 1905-гч җил Кяхтын Булсарай гидг һазрт төрҗ һарсмн. Баһ наснасн моңһл, орс бичг сурч, дунд сурһуль, Ленинградын Дорд үзгин институтын шишлң курсиг төгсәҗ. Арвн нәәмн настаһасн,1923-гч җиләс авн урн үгин бүтәлүд түүрвҗ “Үүрин туя (герл)” гидг һурвн ботьта роман, “Зан залудай” гидг балр эртни седвтә роман, “Гүнҗ (принцесса)”, “Бер цецг” нань чигн шүлг келврмүдин дегтр, “Цогт тәәҗ” кино зокьял бичҗ барлсмн. Б. Ринчинә “Шүкрч Буня” гидг келврәс иш татий: “...Теңгр тетксн 1910-гч җилин бичг кергин данснд (канцелярский журнал) Эрдэни-Зууд шүкр керглҗ ниссн бандь (шев) Буняг сава модар цокхиг шиидсн учрыг медүлсн бичг умшҗ, Европт Отто Лилиенталь гидг немш күн аңхн шүкр (зонт, парашют) керглҗ нисхәр седснәс аль эрт Эрдэни-Зуд нег яду бичкн баньд (шев) Буня, серглң ухан санаһарн шүкр олзлҗ нисхәр седәд, сава модар цокҗ цааҗлсиг дааҗ чадлго үксинь Улястан амбнд (губернаторт) әәлдхҗ медүлсн бичгиг һашудҗ умшсн билә.... Тер хату цагт төрәд, урдк үйин кесг билгтә улс иигәд, көөрк Буняшң эрдм-билгән һарһҗ чадлго, әмән хорасиг санхд һашудлтаһинь келҗ болш уга” – гиҗ түүрвәч келсн бәәнә.

Аңхни хүвсхлт урн зокъялч. Әмдрлин гүрм зовлң эдлҗ, олн-әмтнәннь төлә әмн бийән, седклән зөрүлсн Дашдорҗин Нацгдорҗиг Моңһлын шин үйин урн зокьялиг үндслгч, ууһн хүвсхлт урн зокъялч гиҗ нерлддг. Д. Нацгдорҗ 1906-гч җилд төрҗ, 31 насндан, ид күчнь бадрҗ йовх үйдән цагасн урд өңгрсн болвчн, энүнә бүтәл үүдәврмүднь моңһл олн-әмтнә зүркнд мөнкинд үлдх хүвтә бәәҗ. Арвн нәәмн настадан Д. Нацгдорҗин бичсн “Цеңкртәд харгдна” гидг хәәр-дурн седклин туск еңгсг уйңта дунь олн дунд өргн делгрҗ, хөрн нәәмтәдән түүрвҗ зокъясн “Учрта һурвн толһа” гидг дууриг (опера) үндсни театрин тәәзнәс (сценас) ода күртл дуулсар бәәнә.
Хөвтә эн орндан
Хүвсхлт улсан мандулҗ
Хөөтк шин йиртмҗ деер
Күндтә һавья бәәһүлья!
Эн мини төрсн нутг
Моңһлын сәәхн орн,
- гиҗ эгшглҗ шүлглсн “Мини нутг” гидг шүлгнь моңһл күн болһна зүрк седклин сүлд дуулл (гимн) болҗ. Ик зокъялчин нериг мөңкрүлҗ, Улсын драмын академическ театр, Уланбаатр хотл балһсна нег уульнц 1966-гч җилд энүнә нер зүүҗ. 1965-гч җиләс авн утх зокъялын шилдг бүтәлд Д. Нацгдорҗин нертә шаңнл мөрә олһдг болҗ. Бас Уланбаатрт болн энүнә төрсн нутгтнь Д. Нацгдорҗин әмдрл, урн бүтәлин музей бүрдәсмн.

ПЮРБӘН Григорий,
моңһлч, филолог номин доктор

СОНЬН, АЛДР НЕРТӘ…

СОНЬН, АЛДР НЕРТӘ…

Видео