«САВРДҢ» БИ – ХАЛЬМГ БИ

23-10-2020, 16:00 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Көк теңгр дор, көрстә һазр деер хальмг биилә әдл би бәәхш. Хальмг би ончта болдг мөн. Яһад гихлә, хальмг улс Барун Моңһлас һарад, зүн өмн үзгин Европин һазрт ирсн мөн. Төв Азин сойлта болад, Европин һазрт оңдан үндсни олн улсла харһлцад, теднә сойлыг үзәд, эврә сойлан байҗулсмн. 400 җилин туршарт орс, маңһд, хасг, хазг, кавказин олн улс дунд өөрд-хальмг улс бәәдг.
Хальмг улс биилхдән дурта. Һаран һәрдин җивр мет деләд, көләрн мульҗад, өсрсн очн мет биилдг. «Элә мет эргәд од, элсн мет тошад од, хү мет хурлзад од, хулсн кевтә хурлзад од» гиҗ шавашмудт келгднә. Өдгә цагт «Шарка-Барка», «Ишкмндг», «Чичрдг» һурвн үндсни хальмг би бәәдг. «Ишкмндг» би (орсар – поступь лошади) ХХ-ч зууна экнд Хальмг Базр гидг хотнд үүдсн би, гиҗ хальмг би шинҗләч, номт Тамара Бадмаева эврә дегтртән бичҗәнә. Тендәс цуг хальмг һазрар тархагдсмн. Эн бииг күүкд күмс биилхш, мел залус биилдг. «Чичрдг» Тең һолын хальмгудын үүдсн би. «Шарка-Барка» гидг айс, дун, би чигн бәәнә. «Шарка-Барка» гидг дууг цуг хальмгуд меднә, эн бииг биилнә. Көләрн цокад, тавшад, «таш» гидг ду һарһхла модн шал (пол) кергтә. Ишкә герт модн шал бәәхш, ишкә девскр девсәтә. Хальмгуд XX-ч зууна экнәс авн шавр хулсн хойрас тосхгдсн герт бәәдг билә. Тегәд, өдгә цагин хальмг би кезәңк би биш гиҗ келҗ болна. Эн һурвн бииһәс нань бас нег үндсни хальмг би бәәдг – «Саврдң» гидг би. Зуг эн бииг Хальмг Таңһчд ховр улс меднә. «Саврдң» би – өөрд-моңһлын үндсни би гиҗ өөрднр келдг. Ода күртл эн бииг Шинҗәнә өөрднр, Барун Моңһлын өөрднр, Өвр Моңһлын өөрднр биилдг. Кыргызстана сарт-хальмгуд чигн эн бииг бас биилдг билә. Зуг, тедн бииг «Сәәврдң» гиҗ нерәднә. Кыргызстана сарт-хальмгудын бииһин тускар Тамара Бадмаева «Калмыцкие танцы и их терминология» гидг дегтртән делгрңгү бичсмн. «Саврдң» бииг көләр биилхш, һар-ээмәр биилнә. «Саврдң» гидг нертә айс, би, дун чигн бәәдг. Тер дууна үгнь болн үүдснә туск домгиг Осорин Утнасна зокасн «Мифы, легенды и предания синьцзянских ойратов и калмыков» гидг дегтрәс медҗ авч болна:

Савр диң-диң цокад бәәнә,
Сәәхн күүкн бииләд бәәнә,
Һазр деегүр һаңхад бәәнә,
Һар-көлнь наклзад бәәнә.
Балҗн кеерән цокад бәәнә,
Бүлтхр шарм бииләд бәәнә,
Савр диң-диң цокад бәәнә,
Сәәхн күүкн бииләд бәәнә.

«Саврдң» биид 12 айс бәәнә. Шинҗән һазрт товшурин (товшур – көгҗмин зевсг) айс угаһар «Саврдң» би биилҗ болшго. Зуг Барун Моңһлд мөрн хур татад биилнә.


Саврдң бииһин үүдснә домг

«Эрт урд цагт нег нутгин хаана күүкн хәр нутгин хаана көвүнлә хүрм кедг болна. Хүрм кеснә хөөн, бер төркндән одлго зөвәр удан болна. Нег өдр хан бердән төркндән хәрх зөв өгдг болна. Бер байрлад, мөрән унад, көтчән дахулад, гер талан йовҗ гинә. Бер байрлсндан, унсн мөрән саврдулн довтлулсн бәәҗ, мөрнә саврдлһар бииләд йовхлань, хаҗуднь дахҗ йовсн көтч айс таарулн мөрнә эмәлин бүүргән диң-диң-диң гиҗ цокҗ гинә. Тегәд, эдн хаалһдан муурсан медлго күрч гинә. Күүкән үзәд, эцкнь алң болад: «Яһсн түргн ирвт?» гиҗ сурна. Көтч хавлҗ авад, «Бидн саврдң бииләд йовҗ, хаалһин холыг медлгон ирүвидн» гинә. Түүнәс экләд саврдң гидг үг үүдсн гинә».
«Саврдң» би – хальмг би. Ода эврә зөвиг батлх седкл бәәнә. Хальмгуд XIX-ч зууна адг күртл эн бииг меддг билә. Тер цага мана сойлыг судлсн номтнр «Саврдң» бииһин тускар темдглсмн. Николай Страхов бичсн билә: «Хальмгудт негхн биилдг дун бәәнә. «Саврдң» гиҗ нерәдгднә. Тедн көләрн биилхш, һарарн биилнә, айс дахад көдлнә, толһаһан көлд өкәлһәд, байртаһар биилнә» (перевод на калмыцкий язык – Т.О.).
Николай Страхов эн бииһин дууна үгиг чигн орс келнд орчулсмн:

По каждой ноте пляшут наши молодки,
А вы, любезные мужья, с радостью на них смотрите.
Савардин, савардин.
Твои умные поступки, нарядное платье,
Твои нежные руки и золотые перстеньки.
Савардин, савардин.
Принудили меня полюбить тебя,
Но кто же может за это обвинить меня?
Савардин, савардин
(Бадмаева Т.Б. Калмыцкие танцы и их терминология).

Бадмин Тамара эврә көдлмштән «Саврдң» бииһин тускар бичсн Богданович үг орулна: «Һарарн олн көдллһ кеһәд, домбрин айст дахад, һазрт нәәхләд, толһаһан һазр күртл өкәлһәд биилнә».
Немш зурач Август Вильгельм Кизеветтер 1844 җилд Хальмг теегт ирәд кесг зургудыг зурҗ. Нег зургт ишкә герт «Саврдң» би биилҗәх хальмгудыг зурҗ. Тер зургт хойр күүкд күн нәәхләд биилнә, хойр эр күн һарарн деләд биилнә. Зургиг ширтн хәләхлә, өдгә цагин Шинҗәнә өөрдин бииллһнлә әдлхн болна.
Балга Санҗ «Залмҗ» гидг келврин хураңһуд бас «Саврдң» бииһин тускар бичнә: «Цаг ирвәс хальмг бииһин айсин хурднь хүврнә, көдллһн чигн хүврнә. Мана цагин хальмг би мана өвкнрин бииһәс йилһрнә. Кезәнә цагт үрвҗ биилдг билә. Хамгин сән биичнр айст дахад даларн биилдг билә. Кезәңк бииһин сәәхнь – төвшүн наклзур (грация) билә. Мана цагин сәәхнь – цогцын чичрлһн, хурдн көдллһн, һавшун, күчн».
Тегәд «Саврдң» би – хальмг би гиҗ аш һарһҗ болна. Мана сойл ик байн, «Саврдң» бииг мана сойлд орулхла мана сойл улм байн болх гиҗ сангдна. Шинҗәнә өөрднр, Барун Моңһлын өөрднрәс эн бииг сурҗ авад, энүг бииләд, мартх зөв уга гиҗ сангдна.

ТӨРБАТЫН Очр

Видео