Үндсн сойлан хамдан делгрүлий!

26-10-2020, 16:24 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Хальмг Таңһчин 100 җилин өөнин байрт мана ах-дүүнрин хол орн Бурядын әдстә нутгас залрҗ ирсн гиичнрин дотр Буряд Улсин сойлын министр Соёлма Баяртуевна Дагаева билә. Эн күн эврә өвәрц бәәдләрн, үндсн хувцарн, маднд тодрха медгдх буряд келәрн чигн олн хальмгудын седкл авлв. Тер цагт би министрлә харһҗ күүндх сана зүүһәд, «Залу күн зөрсн талан…» гисн үлгүрәр авсн итервьюһан цагт умшачнрт күртәхәр бәәнәв.

- Сән бәәнәт, Соёлма Баяртуевна! Мана Хальмг Таңһчин 100 җилин өөнин байр болн Элст балһсна 155 җилин өөнд та түрүн болҗ мана һазрт ирвт. Хальмгудын бәәсн һазр танд сән болҗ үзгдви?
- Сән бәәнә! Хамгин түрүнд би чиң әрүн седкләсн намаг үрсн ах-дүүнртән ачлл-ханлтан өргхәр бәәнәв. Би ик кезәнәһәс нааран тана һазр-нутг үзх күслтә биләв. Манад Хальмг Таңһчин тускар хойр цуврл (цикл) материал һарла. Түрүнкнь буряд седкүлч Октябрина Дамдинжапова бичлә, хойрдгчнь болхла, тана хальмгин блоггер Лари Илишкинлә кесн интервьюс билә. Тернь мини Барлһна герин ахлач бәәхд «Информ полис» өдрин соньнд болн мана infpol.ru гидг сайтд һарв. Сойлын министр болхд тана хальмгин теарт манад ирлә. Тиигхд би тедниг сандрн тосч авлав. Хөөннь мана теарт танад чигн одла, зуг олн керг кеҗ йовсар би теднлә хамдан ирҗ чадсн угав. Гив чигн, шидр Хальмг Таңһчин 100 җилин өөнд ирҗ олн юм үзсндән ик байрта бәәнәв. Хамгин һол седклм – мана хоорндк йилһл бәәв чигн, өөрхн әдл юмн үлү болдг.
- Та мини дараһин сурврим тосад авчквт! Хальмг Буряд хойрин келн-сойл хойр ик өөрхн бәәнә. Олн зун җил өмн нег уңгас һарсар бидн ах-дү улсвидн. Тегәд, байрин нәәрт орлцҗ, та дала әдл юм үзвт?
- Нег сойлын уңг биш, бидн һарлдсн ахнр-дүүнр. Мана бурядын хуучн домгар бидн Барһ баатрин һурвн көвүнәс һарсн улсвидн! Ууһн көвүн Үлдрәс өөрд, дундк Бурядай нертә көвүнәс бурядын экрт-булһд (эхирит-булагаты), отхн Хорёдой көвүнәс — хори буряд һарв. Хори гиснь — мини өвк-деедс. Орсин ханьд орхин өмн тедн бийән хори-моңһл гиҗ дууддг бәәҗ. Ода буряд дотр хори-буряд тооһарн хамгин ик болчкад, теднә үндсн хувцна һол темдгнь — махла деерк улан зала. Тер төләд «улан залата» гиснь һанцхн хальмгуд биш, хори-буряд бас тиим. «Моңһлын нууц товчанд» мини өвк-деедс хори-тумад гидг нерәр һарад, Бәәһл нуурин эргндк ө-шуһуд бәәсәр «өөһин ард» (улс) гидгәр бәәв. Эн һазр ода чигн ө-шуһуһарн, модарн моңһлын теегәс үлү байн.
- Җигтә юмн! Буряд дотр мана өөрдин тохмта олн отг-овгуд бәәснь үнний, худлый?
- Би тууҗ-түүкин эрдмтә бишв, зуг мана номтрин бичсәр, өөрдин тохмта хамгин ик тоота әәмг – хоңһдрмуд. Би эврән хоңһдрмудын бер болдв. Мини көвүд, мини ачнр чигн хоңһдрмуд болҗана. Мана әәмгин көгшдин келсәр 1688 җилд өөрд халх хойр дәәлхд, өөрдин нег кесг олнас салад, Ирхуһин (Иркутскин) һазрт нүүһәд ирҗ сүүршв. Хөөннь бас манҗуһин (манҗурмудын) цергәс зулҗ мана һазрт өөрд чигн, халх чигн ирлдәд бәәв.
- Халх-моңһлчуд чигн бурядын һазрт ирви?
- Тедн чигн ирәд суув. Теднә олнь Өмн Бурядын һазрт бүүрләд, өдгә цагт соңһл сартул нерәр бийән нерлҗ бәәцхәнә. Өөрд болхла, Барун Моңһлын нутгас нүүҗ, Барун Бурядын һазрт сүүршв.
- Ода тер хоңһдрмуд эврәннь өөрд тохман, үүсл-һарлан медний, угай?
- Тедн кезәнәһәс нааран бурядт шиңгәд орҗ. Келәрн чигн буряд болҗ бәәцхәнә тедн. Хоңһдрмудын бер болсар би терүг сәәнәр медҗ бәәнәв. Ода хоңһдрмуд мана урн-зокъялын хори-бурядын келнд өөрхн амн-айлһар келцхәнә. Гив чигн, XIX зун җилин сүүләр номтнр тедниг түрүн шинҗләд авла, көгшднь эврә өөрд һарлан, хуучн һазран чигн меддг бәәҗ. Тер туст манад өөрд-бурядын нег тууль-үлгр бәәнә.
- Яһсн соньн медәнви! Үүнә тускар тодрхаһар келҗ өгтн!
Эн тууль-үлгрин нернь «Шоно-баатр». Та эс меднәт, Шоно-баатр гидг күн Зүн һарин хан Һалдн-Цернә дү бәәҗ. Эн хойрин экнь болхла, Налхн-хатн, хальмгин Аюка хаана күүкн болдг.
- Эн әмтиг мана хальмгуд сәәнәр меднә! Бурядын домгт орснь җигтә сәәхн юмн!
- Шоно-баатрин домгиг мана буряд улс XX зун җилин 30-гч җилмүд күртл амарн келҗ хадһлад йовсн бәәҗ. Зуг, амн үгин үүдәвр болсар, урд учрсн йовдлмудт әмтн деернь дала юм немҗ авч. Келхд, мана бурядын түрүн опер «Эңк-Болд баатр» эн Шоно-баатрин домгас иш татҗ зокасн юмн бәәв. Эн җил бидн Буряд Улсин 100 җилин өөнд зөрүлҗ, хойрдгч опер бичх марһа зарлҗ бәәнәвидн. Тана бичәчнр чигн орлцад иртхә, ах-дү болсарн тадн эс орлцхла, кен орлцхв?
- Соёлма Баяртуевна, та сән буряд келтә күн. Хальмгт ирхлә, хальмг кел соңссн болхт. Тана хәләцәр 400 җил салу бәәсн бидн хоорндан нег-негән медҗ чадхм?
- Би келнә тиңкмд сурсн болв чигн, седкүлч болҗ һарлав. Келн-зүүһин эрдмтн эс болсар, 400 җилин өмн буряд хальмг хойрин келн ямаран кемҗән өөрхн болсиг келҗ чадшгов. Зуг, соңсад бәәхнь, буряд күн хальмг кел әрә медх. Тер төләд мини байрин нәәрт келсн йөрәлин үг хальмгуд медҗ авч гиҗ ицҗәнәв.
- Сүүлин цагт интернетар хәлән бәәхнь, Буряд Улст үндсн келн-сойл сергәд, делгрәд босчана. Түүнд тана ач-немр чигн бәәнә. Эн керг-үүлд орлдсан келҗ өгтн. Буряд келнд демҗх ямаран көтлвр бүтәвт, юн зедкр учрв, юн юмн килвр болви?
- Мини көдлмшиг иим ик кемҗәһәр үнлснд икәр байрлҗанав. Келхд, келн-сойлын серглт манад СССР тарсна хөөн эклв. Тер цагт цуг Әрәсән республикмуд эврә хуульд хойр кел батлулв. Энүнә дутунь болхла, тиигхд буряд кел эс медх әмтнд сурх бичг, дегтрмүд, көтлврс чигн уга билә. Һундл төрхд, келән эс меддг әмтнә тонь җил ирвәс өсч бәәнә. Эннь һанцхн мана зовлң биш, цуг Әрәсән республиксин седклин киләсн. Йир мана цуг газетмүд олн җилин турш эн төр босхад бәәсәр буряд келнә керг дор ормасн көндрв. Мана «Информ полисин» нег материал Улсин Хуралд ик үүмә һарһв. Түүнә күчәр онц нег конференц хурад, эврә келән харсх шиидвр һарв. Бас нег ик немр болдгнь — Бурядын Хамб-Лам җил болһн «Эк келн — мана байльг» гидг марһа кенә. Тенд орлцсн улсин ик зуунь — күүкд. Юуһан нуухв, келн гисн экин алтн шар уургла нилхст ордг. Тер төләд эврә келндән күүкдиг эрк биш сурһх кергтә. Хамб-Ламин марһанд күүкд келәрн сөрлцсн деерән бурядын авг-бәрц, заң-заңшл, үндстнә хувц уйх арһ-зарчм мет юмнд сөрлцнә. Түрүнк хойр марһа мана хуврг давулв. Хөөннь арсм-хулдаһар бәәдг әмтн дааҗ авад йовв. Тер цагт би «Информ полисин» ахлач болҗ көдләд, һурвдгч марһаныг дааҗ авлав. Тернь ода чигн мини омг болҗ бәәнә. Тиигхд 50 баг эс гиҗ 800 шаху күүнд хот өгәд, ачлвр чигн өргх йоста болв бидн. Керг күнд болв чигн, цуг орлцачнрт мөңгнә белг бәрүлсн деер әмтәхн шикр-балтаг чигн өгввидн. Мана үлгүр авч, хөөннь ик хулдын компаньмуд эн марһаныг авч, ода күртл давулҗ бәәнә.
- Хөөннь та министр болхла, эн марһасиг давулх седкл бәәв? Та сойлын халхар тедниг цааранднь йовулад бәәнәт?
- Министр болсна хөөн би иим марһасин негиг авч, җил болһн давулад бәәнәв. Мана толһачин администрац, Правительств чигн бас хамтрад эдү мет марһа давулад бәәнә. Эврә келндән дөң күргхин төлә мадн җил болһн мөңг авч, бурят келәр олн дегтр һарһҗ, эврә сайтд тедниг олнд медүлҗ бәәнәвидн. Келхд, манд хойр сайтта. Негнь орс келәр, негнь буряд келәр һарч бәәнә. Тернь бас мана әмтнд соньн болад, кел делгрүлх керг-үүлд ик туста юмн болна.
- Соёлма Баяртуевна, та Хальмг Таңһчд ирхләрн, эврә буряд хувц өмсч йовлат. Тернь манахст ик өврмҗтә юмн болҗ медгдв. Эннь чигн бас үндсн сойлан делгрүлх сән арһ!
- Йир үндстнә хувцна тускар келхлә, энүг өмсч әмтнд үзүләд, делгрүләд йовх кергтә. Энүнд әәх юмн уга. Улан йосн бәәсн цагт мана үндсн хувц кезәңк, хуучн, көгшдин өмсдг хувц гиҗ үзгддг бәәҗ. Шаҗн сойл сергҗ ирсн цагт эннь бас сергх нег кергтә юмн болад, хәрҗ ирв. Министрин цол авсн цагт би Цаһан Сарла үндсн хувцна марһа зарлув. Тернь «Дэгэл-шоу» (бурядын «дэгэл» гисн үгиг мана келнд «девл» гиҗ келнә) гидг нертә марһан болв. Иим марһан эврә хувц өмсәд йовхд ик сән болмҗ.
- Ода Әрәсән дудн сурһульмудт хойрдгч һазадын кел немҗ орулҗана. Тана сансар, мана хальмгудт, бурядт чигн немш, испан, франц кел орулхин ормд моңһл кел орулхснь деер биший? Санад бәәхнь эн мана кел сергәх арһ болчкад, сойл, йосн-йовдл, авг-бәрц сергәх сән арһ болх.
- Энүг нанас биш, сурһулин министрас сурх кергтә. Зуг, мини ухан-бодл ямаранинь медхәр седхлә, мана селәнә сурһулин ахлачнрт иим юм бүтәхд кецү болх. Һазадын кел сурһдг багшнр селәдт биш, балһснд чигн зәрмдән дутад бәәнә. Багшнриг Моңһлас дуудад авхла, теднд сән җалв өгх кергтә, герт бәәлһәд, хотынь чигн идүлх… Моңһлчуд мана багшнриг дуудхларн, мөн иигәд дуудад авна. Сойлын тускар келхлә, шидр мана министерств Моңһлын ик сурһульмудла герә-бооца тогтав. Ода мана оютнр тенд шаңга мөңгәр сурч чадҗана. Эн керг бүтәҗ авхин төлә би Моңһлд одад, цуг мана буряд оютнрин сурчасн Ик сурһулин ахлачрнла харһҗ күүндләв. Тегәд эн ик нег керг сән кевәр бүтәд ирҗ.
- Мадн чигн, тадн чигн Моңһлын орн-нутгиг мана «Эк орн» гиҗ үзәд бәәнәвидн, тернь нууц биш. Тана хәләцәр, тегәд мана баһчуд тенд одад, зунын цагт лагерьт орҗ, хуучн келн-сойлан медәд, үндсн заң-заңшалдан күртәд ирхлә, сән болхий?
- Эннь келлһән уга! Манад иим юмна тускар ик кезәнәһәс нааран санад, ухалад бәәцхәнә. Зуг, хамгин һолнь болхла, санитарн шаардлһ. Тернь мана хойр орн-нутгар таарлго бәәнә. Йир мана күүкдин эрүл-менд ик чухл керг-үүл. Тер төләд эн керг ода чигн бүтлго бәәнә.
- Күндтә Соёлма Баяртуевна! Та маднд иим сән интервью өгснд ик ачлл-ханлт өргҗ бәәнәвидн. Дәкәд харһад күүндхд ик байрта болхм! Сән амулң бәәтн!

Күүндснь Корнин Геннадий

Үндсн сойлан хамдан делгрүлий!

Видео