АЛТА УУЛЫН НУРҺН ДЕЕР БӘӘРШЛДГ ӨӨРДҮД

27-10-2020, 15:40 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Өдгә цагт ямаран орн-нутгт эс одв чигн мана өөрд-моңһл цуста улсла харһҗ болна. Азьд, Европд, Ар эс гиҗ Өмн Америкт чигн бәәнә. Төв Азин Алта уул Дөрвн Өөрдин эртин өлгә нутг болҗана. Өдгә цагт Моңһлын Алта уулын белд эс гиҗ Барун Моңһлд маднла нег йозурта, нег келтә, нег шаҗта өөрд улс ховр биш бәәнә. Эндр теднә тускар келҗ өгәд, эңкр мана умшачнр, тадниг таньлдулхар бәәнәвидн.
Моңһл Улст мана өөрд улс улмҗллар хамгин барун талд һурвн әәмгт бәәршлҗ әмдрҗәнә. Тернь Увс, Ховд, Байн-Өлгә гидг һурвн әәмг. Эн әәмгүд Моңһл Улсын талдан цуг әәмгүдәс ийлһәтә, өвәрцтә болдмн. Яһад гихлә Моңһлын оңдан әәмгүд тегш талта, хотхрта, олн сала-судргудта, бусрг толһата, ташу нутг болҗана. Кезәңк Дөрвн Өөрдин нутг Алта уулын нурһн деер бәәршлдг бәәсмн. Тегәд мана келҗәх һурвн әәмгин һазрнь өндр мөңк цаста уулар, ө-шуһу модар, тунглг уста нуурар, түргн урсхлта һолмудар маш байн болҗана. Нег үлү торһуд яста өөрдин нутглдг Тавн Богд гидг мөңк цаста уул мөн.
Мана “өсрсн цусн, тасрсн махн” улан залата өөрд-моңһлмуд нәәмн ик ясар хувагдна. Тер дотр дөрвд, торһуд, хошуд, хотн, байд, өөлд (эс гиҗ зүнһар), миңһд, захчн, алтан уряңха гидг нертә улс (этнические группы) бәәнә. Теднәс хамгин олнкнь – Дөрвд улс. Түүкин халхар хәләхлә, 1753-гч җилд Зүнһар хаант улс (Дҗунгарское ханство) эвдрхәс кедү җил өмн Церн, Церн-Увш, Церн-Мөңк гидг Дөрвдин нойдуд эврә алвтан дахулҗ авад Манҗ Богд улсин (Цинская Империя) медлд орсмн. Манҗ хан таңгрг өргсн шин ирсн нойдудт Алта уулын белчрт, Эрчс һолас (Иртыш) Увс нур күртл у-өргн һазриг һарһсмн. Тегәд тер цагас авн ода күртл мана дөрвд улс малан хәрүләд, тәрә тәрәд, тер һазрар нүүһәд, амрад-җирһәд бәәнә.
Дөрвд дотр олн ясн эс гиҗ теднә келсәр овг гиҗ бәәдмн. Моңһл Дөрвд дотр тооһарн өнр-өсклң иим ясд бәәнә: Ик Тугтн, Баһ Тугтн, Зөөд, Харнут, Шарнут, Чонос, Керәд, Шарад, Шевнр, Тәәчүд, Цоохр, Барһс, Хөөд, Хар-Хөөд, Салвр, Захчуд, Борлуд, Булгадар, Тонруд, Бүрд, Бүгр, Хасгуд, Шар хашх, Бөкнр, Тарһд, Ярһа, Зуутрг, Гөлгд болн нань чигн тооһарн бичкн ясн бәәнә.
Ховд әәмгт Булһн селәнд Торһуд улс бәәнә. Моңһлын торһуд 1771-гч җилд Увш хаанла Иҗл мөрнәс Зүнһар нутг тал нүүҗ ирсмн. Тер цага Манҗ богд-хан торһуд улсиг бичкн әңг-әңгәр салһад, Шинҗәнә у-өргн нутгар тус тустан бәәршлүлсмн. Яһад гихлә, өөрд улсиг хамдан нег һазрт суулһхла, тедн кедү цаг болад, күч авад дәкәд дә босхх маһд уга, гиҗ санад, әәһәд тиигсмн гиҗ номтнр медүлҗәнә. Тегәд торһудын нег кесгнь Булһн гидг һол тал нүүһәд һарсмн. Хүвсхлин хөөн Моңһл Улс бий даасн орн-нутг болснас авн Кидт Моңһл хойр орн-нутгин хоорндк кил татхла, Булһн һолын торһудуд Шинҗәнә ах-дүүнрәс салад талдан орн-нутгт әмдрдг болсмн. Моңһлын Ховдын торһуд хоорндан тавн багар хувагдна. Баг дотран олн элкәр эс гиҗ төрләр бәәдм. Тер тавн баг иим нертә: Тәәҗин торһуд, Бейлин торһуд, Вангин торһуд, Хошуда торһуд, Ховг-Сәәрин эс гиҗ Баһ-Цоохр торһуд. Баһ-Цоохр торһуд Иҗлин Баһ-Цоохр торһудла нег үндстә мөн. Эдн XIX-ч зун җилмүдт Булһн һолур ирхиннь өмн 150 җил Шинҗәнә Ховг-Сәәр гидг һазрт әмдрсмн. Ода болхла тедн бийән Ховг-Сәәрин эс гиҗ Баһ-Цоохр торһуд келдг мөн. Ховдын Баһ-Цоохр багин торһуд дунд нег соньн хуучн дун бәәнә:

«Ховд һолын уснь,
Хойр хурһн тооста
Хойр цоохрын залучуд
Нииц болн оюута».

Торһуд улс дотран иим овг (ясн) бәәнә: Керәд, Шарс-Заамд, Эрктн, Цаатн, Мергд, Барһс, Бурдуд, Бурһуд, Шарнут, Бесүд, Хөөд, Шеерңгүд, Хөөд, Асуд (Асмуд), Көтчнр, Чонос, Борҗгн, Миңһн, Цаһан-гегәнихн, Моңһлмуд болн талдан ясн бәәнә.
Хошуда торһуд дотран дөрвн элкәр (ясар) хувагдна: Баатуд, Йоксуд, Багшихн, Авҗихн ясн бәәнә.
Хотн улс. Барун Моңһлд бәәдг хотн гидг нег соньн, онц түүктә улс бәәнә. Догшн Зүнһарин Һалдн-Бошгт-хаан Бухара, Коканд, Фергана гидг Дунд Азин кесг һарзриг эзлснә хөөн, тер һазрас тәрә тәрдг эрдмтә кесг улсиг эврә нутгурн нүүлһәд авч ирсмн. Өдгә цагт тедн сәәхн өөрд келтә, авъяста, өөрд сойлта, зәрмснь шар шаҗнд шүтдг болв чигн, эврә лалын (исламские) заңшлыг ода күртл хадһлҗ йовна. Зун җил өмн Әрәсән нертә моңһл судлач (исследователь-монголовед) Борис Владимирцов хот улс дотр шинҗлт кесн цагт нег соньн юмн темдглҗ: “Хотн улс нег хошуна (совр. аналог район) дөрвдиг эс гиҗ цуг өөрдүдиг моңһлар «хальмг» гиҗ келдмн. Нег нертә көгшн өвгн болн мулла иигҗ келҗ: «бидн хотн – хальмг болла, мөн эн дөрвд келнд орла, му, му». Хотн улс дотран бас кедү ясар хувагдна. Зуг теднә ясна нерәдлһс өөрд яснас тас талдан болдг: Шавай, Шалбаг, Бурдаг-Бурд, Хольдаг, Хочи, Көлдэн, Хас ясн гидг бәәнә.
Зүнһар Хаант Улсин цагт (1635-1755) Байд улс Дөрвдлә хамдан Цаһан яста Цорос нойнла деер әмдрдг бәәҗ. Манҗ үйин цагт тедн Дөрвдлә хамдан нег хошуна һазриг эзлдг бәәҗ. Байд улсас алдр нертә туульчнр, келмрчнр һарсмн. Үлгүрлхд, хамгин нертә туульч Парчн гидг нертә хальмгин Ээлән Овлата улсин дунд аһу ик нертә келмрч болдг мөн. Байд улс дотр иим ясар хувагдна: Чонос, Цорос, Шаңһс, Борлуд, Харнуд, Цаһагчуд, Харагчуд, Тәәҗнр, Цаһануд, Таканр, Ноһан Тугихн, Хошуд, Булгадар, Һалзуд-Шарнут, Хасгуд, Бүрдүд, Хотдуд, Барлгуд болн нань чигн…

КАРМАНА Арвн
(цааранднь барлгдхмн)

Видео