БАДМАН ЭРДНЬ: ҮГИН КҮЧН ГҮН УЧР-УТХТА БОЛДГ

28-10-2020, 14:57 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Урн-бүтәләрн, хурц үгәрн нерән алдршсн хальмг шүлгчнрин дунд Ончхан Җирһл, Басңга Баатр, Муушан Һәрә, Калян Санҗ, Көглтин Дава, Нуура Владимир болн нань чигн олн-олн нерд зааҗ болна. Урдк цагин хальмг бичәчнриг Хальмг Таңһчин улс сурһуль сурсн цагас авн сәәнәр меднә. Өдгә цагин Сарасватин (Сарасвати – богиня искусств) евәлд орсн, хальмг келәр бичдг баһ наста шүлгчнр цөн. Теднә негнь – Бадман Эрднь болдг.

– Мендвт, Эрднь. Бийин тускар ахрар келҗ өгхитн эрҗәнәв.
– Мендвт. Би 1991-гч җилд Ик Буурла района Ут Сала гидг селәнд төрләв. Уңг-тохмарн Ик Цоохра улсин, Аляһуд-Шевнрин ач көвүн би болнав. Эрүл-менд харлһна колледж төгсәснә хөөн Түргн туслмҗд (Скорая помощь) көдлләв. Тенд көдлдг цагт Хальмг Ик сурһулин Хальмг келнә болн дорд үзгин шинҗллһнә деед сурһульд сурлав. Сурһуль төгсәснә хөөн эмнлһин Түргн туслмҗд көдлдгән уурхар седәд, хальмг келнә багш болҗ көдлхәр седләв. Хәрнь, тер цагт эклҗ көдлдг багшин җалвнь бичкн билә. Тегәд, эмнлһин көдлмшт хәрү орув. 2017 жилд Көглтин Даван нертә баахн шүлгчнрин мөрәһәр намаг шаңнв. Тер җил гер авлав. Дарук җил ууһн көвүм төрҗ һарла. Ода болхла, удлго хойрдгч үрән күләҗәнәвидн. Одгә цагт Ханты-Мансийск автономн округ – Югра, Березово гидг селәнд гер-бүлтәһән әмдрнәв.
– Яһад та тиим хол Ар Далан көвәдк һазрт одвт?
– Энд көдлмш бәәхиг медҗ авад, тегәд одув. Би энд Түргн туслмҗд көдлҗәнәв. Җалвнь бас сән болна. Дәкәд чигн көдлмшин болзг (стаж) кергтә.
– Хамгин түрүн шүлгләнә туск кезә медвт? Эк-эцк танд шүлгиг умшч өгдг билү? Эс гиҗ сурһуль сурсн цагт шүлгиг умшвт?
– Эк-эцк, аав-ээҗм шүлг бичдг чигн уга, умшулдг чигн уга билә. Школд сурһуль сурсн цагт Дегтрин саңд суухд дурта биләв. Тенд бәәсн орс келәр бичсн олн дегтр умшлав. Яһад гихлә, тенд тавдгч класс күртл хальмгар бичсн дегтр уга билә. Дегтрин саңд орҗ ирәд өдртән тенд суудг биләв, нам тендәс һарх седкл уга билә. Тегәд, утх-зокъялын дегтрмүдиг умшад бәәҗ, нәәмдгч-йисдгч класст би орс келәр шүлгән бичҗ эклүв. Тер цагас авн цергт мордх цаг күртл, 2011-2012-ч җил күртл, орсар зокъялдг биләв. Зуг, мини төрскн келн биш гиҗ тоолҗ оркад, хальмг келиг соньмслав. Нертә шүлгчнр-бичәчнрин үүдәврмүдиг умшлав. Теднә урн-бүтәл мини ухаһим заасн билә.
– Шүлгләнә туск медснә хөөн ямаран седкгдл (впечатление) билү?
– Шүлглән (ирү-нәәрг – поэзия) нанд йир соньн болҗ медгдв. Эврә сансн санаһан сәәхн даршлтар (даршлт – рифма) үүдхлә, һәәхмшгтә, өврмҗтә сәәхн шүлг тогтна гидг седкгдл билә.
– Хамгин түрүн шүлгиг кезә зокъяҗ бичвт?
– Хамгин түрүн шүлг юуна тускар билә гиҗ медхшв, би энүг мартҗ оркув. Цергт мордхиннь өмн цуг шүлгүдм нег девтрт бичәтә билә. Харм төрхд, тер девтрм геедрҗоч.
– Шүлгиг бичсн хөөн ямаран седкл-медрлтә бәәнәт?
– Санаһан шүлгт тохраҗ чадхла, санан мини бә туссн сумншң шүлг болҗ хүвлхлә, би байрта бәәнәв. Мини шүлг хамгин түрүнд нанд таасгдх йоста. Кемрҗән нанд эс таасгдхла, шүлг биш, тусго йирин бичлһн.
– Күмн ирү-нәәргч болад төрнү? Эс гиҗ күн болһн шүлгч болх чадну?
– Күмн болһн шүлгч болх зөвтә. Зуг күмн ямаран шүлгч болхиг төрснәс авн медгднә. Цаг ирвәс шүлгчин урн сәәхрнә. Би иигҗ санҗанав.
– Тана урн-бүтәлтн сәәхрҗ бәәний, юн гиҗ санҗант?
- Нег асхнд шүлг бичәд, долан хонгин асхн болһнд эн шүлгиг засад-ясад, эврә санаһан шүлгт орулнав. Дәкәд олн-зүсн кергтә үгмүдиг тоолад-шалһад, үгиг немнәв. Өдр болһн эврә шүлгүдтән иигәд зүркән тәвәд, уха туңһаһад, седкл-санаһан орулад, сәәнәр бичхәр зүткҗәнәв. Тегәд келм хурцлҗ йовна, урн-бүтәлм сәәхрүлҗ йовна гиҗ саннав. Үгин саң (лексикон) баһ болв чигн, олн үгмүдиг меддго болв чигн, медрлән даңгин гүүдүлх кергтә. Ода би А.С. Пушкина «Во глубине сибирских руд» гидг шүлгиг хальмг келнд орчулҗанав. Эн шүлгиг би нәәмн дәкҗ орчуллав. Дөрвн мөр шүлг (строка) сән орчуллһта болв чигн, цаадк мөр шүлгүд таасгдҗахн уга. Мини санаһар му болхла, тегәд бүкл шүлгиг хүврүлх кергтә. Хамгин һол юмн болхла – А.С. Пушкина бичсн шүлгиг эврәһәрн хүврүлх болшго. Тегәд, мини санаһар, даңгин көдлхлә, ирү-нәәргт соньмсч умшхла урн-бүтәл сәәхрнә.
– Олн ирү-нәәргчнр (поэты) урдк цагин шүлгчнриг дураһад бичнә. Та кениг дураҗ бичнәт?
– Би олн шүлгчнрин урн-бүтәлиг умшнав. Урдк цагин алдр шүлгчнр олн бәәв чигн, би кениг чигн дурахар зүткҗәхшв. Би моңһл келтнр улсин утх-зокъялд зокмҗта болхар седнәв. Хальмг амн-зокъялыг дураһад бичнәв. Мини шүлгүд сән-му гиҗ умшачнр медх гиҗ санҗанав.
– Тана шүлгүд амн-зокъялта әдл. Үлгүрнь, «Би моңһл яста», «Хальмг гисн» болн нань чигн. Тиим шүлгүд олн-әмтнә дуунла әдл болна.
– Би дууд чигн бичх седклтәв. Би даршлһан хүврүлх зүткнәв. Үлгүрнь, мөр шүлг болһниг «на, нә» гидг үгин үйтә эпифората кех кергтә. Зуг, дууг бичхләрн, шүлгч болсн деерән баһ болв чигн көгҗмин медрлтә бәәх йоста гиҗ санҗанав.
– Та шүлгән яһҗ үүдәнәт? Шүлг генткн ухандтн орад тогтна, аль удан цагт ухалгдна?
– Би хамгин түрүнд олн төриг девтртән бичнәв. Үлгүрнь, цас үзчкәд, «цасн» гидг негхн үг девтртән бичҗәнәв. Сул цагтм чигн, вертолетар нисәд көдлдг цагтм чигн би цасна тускар хойр-һурвн мөр шүлгиг ухалҗ үүдәнәв. Тегәд, цааранднь ухалад бичк-бичкнәр немәд бичнәв. Зәрмдән, хойр сарин туршт цасна тускар нег шүлгиг бичв чигн, дурм уга болхла, эн шүлг эркн чухл (актуальный) биш гиҗ тоолҗ оркад энүг хайнав. Оңдан төрәр шүлгиг бичнәв. Зәрмдән, бичх дурн бәәхлә, дурн эс бәәхлә чигн, шүлг генткн ухандм орад тогтна.
– Танд урн-бүтәлин кимрл (творческий кризис) билү? Энүнәс яһҗ һарлат?
– Урн-бүтәлин кимрл билә. Нег дәкҗ нег седкүлд шүлгән авч одад, барлхар седләв. Тер седкүлин нәәрүлгчнр «тана шүлгиг эрклх (редактировать) кергтә» гив. Теднд мини бичсн юмн таасгдсн уга. Нә, тегәд тедн мини шүлгиг эрклҗ яссна хөөн мини ирү-нәәрг биш болҗ одв. Тиигснд урм хәрәд, бичх дурн уга болв. Цааранднь шүлг бичдгән уурулхар седләв. Зуг, цаг давад, хәрү экләд бичдг болув. Хойр җил хооран әмдрлин кимрл болсмн. Би тер цагт Хальмг Таңһчас һарад, эн Сиврин һазр тал ирүв. Хальмг Таңһчан санад зовдг биләв. Шүлгән бичдг учрар эн кимрләс һарув. Зовлңган шүлг болһҗ хүврүлхә, цаасн деер бичхлә – зовлң цаасн деер үлднә. Ирү-нәәрг сүр-күч өгдг. Үгин күчн ик учр-утхта болдг.
– Эврә шүлгүдән оңдан өдгә цагин баһ наста хальмг шүлгчнрин ирү-нәәрглә дүңцүлнәт?
– Бийән кенлә дүңцүлхиг медхшв. Хальмгт баһ наста шүлгчнр орсар бичнә. Хальмг келәр бичсн шүлгләг орсар бичсн шүлгләнлә дүңцүлх керго гиҗ саннав. Аңгляр бичдг күмн – аңгль келтә шүлгч. Орсар бичсн хальмг күн бийән хальмг шүлгч келҗ болшго гиҗ санҗанав. Хальмг шүлгч хальмгар бичх йоста. Күн орсар Хальмг Таңһчин тускар бичвчн, орсар хальмг сойлын тускар бичвчн хальмг шүлгч биш гиҗ тоолҗанав. Би орс сойлыг сән медвчн, би Хальмгин туск орсар бичҗ чадхшв, яһад гихлә, би хальмг сойлта күмбв. Хамгин һолнь болхла, төрскн келәр шүлгиг бичхлә, хальмгуд меддг болх, Шиңҗәнә өөрднр, бурядуд, өвр моңһлчуд, моңһлчуд меддг болх. Хальмгар бичдг баһ наста шүлгчнр бәәв чигн теднлә дүңцх керго гиҗ саннав.
– Та эмнлһнд көдлдг шүлгч болнат. Хальмгт эмч болҗ көдлдг шүлгчнр билү?
– Корсункин Церн гидг эмч-эпидемиолог билә. Тер шүлгч биш билә. «Трактат об иглоукалывании» гидг тод бичгәр бичсн номиг орс келнд орчулсмн, «Эмнлһнә нер томьян орс-хальмг толь» тогтасмн. Хальмгт эмч болҗ көдлдг шүлгчнр уга. Би эмнлһнд көдлнәв, күмнә гем үзнәв, күмнә үкл чигн үзнәв. Тегәд, мана әмдрлин, зовлң-җирһлин туск ухалад, түүнә тускар бичнәв.

Керв би чадсн болхла,
Көдлҗ йовад әмтнә мендиг
Аврсн саамдан бүгдиг әмнднь
Ауһа үкләс хәрүлх биләв.

Утхар күнд шав авсн
Улаҗ норсн хувцта көвүни
Үкхәс әәҗәх нүднәннь харц
Үрглҗдән мартҗ чадш угав.

Бальчрхн күүкиг алдҗ зогсн
Бәркрҗ уульҗасн баахн экиннь
Белкүсцә асхрулсн нульмсна мөндр
Бийм яһҗ тессн биләв?

Машиһәр дәвргдсн буурл өвгнәннь
Моһлцг чирәһин сүүлин мишәл
Зулыншң герл тасрхин белг
Зүүдндән ода чигн үзнәв.

Керв би чадсн болхла,
Күслин илв керглхин күчәр
Тер харшта дурсмҗин келкәсиг
Тәркнәсм билүрҗ оркх биләв.

Яахв би, эмчин хаалһ
Ядухн седклтә күмнд дурго,
Хамг әмтни тусын төлә
Күмни кевәр бәәх кергтә.

– 2019 җилд «Улан зуух» гидг тана түрүн шүлгин хураңһу барас һарла. Энүнә тускар келҗ өгтн.
– «Хальмг» гидг Таңһчин Зәңглң (Республиканское информационное агентство «Калмыкия») дегтрин цуврл (серия книг) белддг билә. Мини шүлгин хураңһу барас һарһхар бәәнә гиҗ мини нәәҗ Корнин Геннадий нанд медүлв. Шүлгүдән хураһад илгәвүв. Тегәд мини түрүн дегтр барас һарв.
– Та урн-бүтәлин зам деер йовҗ бәәһәд ямаран күслтәвт?
– Шоглад келхлә, мини зург, мини шүлгүд хальмг утх-зокъялын сурһульчнрин дегтрмүдт ортха гидг күслтә бәәнәв. Би хальмг олн-әмтнә шүлгч гидг цолта болх күслтәв. Зуг хамгин һол күслм – цаг ирвәс улм сән Күмн болх. Күмн болҗ төрсн күмн болһн йоста Күмн биш гиҗ саннав. Әмдрлин туршт йоста (җиңкн) Күмн гидг нертә болхар зөрх кергтә. Би утх-зокъялын тусар зөв хаалһар йовнав, улм сән күн болхиг зөрнәв.
– Нә, сән күүндвр болв. Мана күндтә умшачнр, Бадман Эрднин шүлгүдиг умштн гиҗ үрвр кеҗәнәвидн. Бадман Эрднин багмуд интернетд бәәнә. Инстаграммд – badman_erdni, вконтакте – vk.com/ba_erdni.

Зәәлш уга йовдл

Ухани өргәд нег әңг
Үклд зөрүлсн гиҗ келдг,
Мергдин гүн ухан-бодлыг
Мөңк зовах юмн гидг.

Адгин адгт мана таньдг
Аюлта биш Үкл хатн
Әм-насыг хураҗ ирдг, -
Эн зәәлш уга йовдл.

Үкхд аюлта юмн бәәний?
Үкхлә чинь хүвлҗ однач,
Хәрн аль хүвлһтә болхичн
Һанц Эрлг хаанас соңснач.

Угатя, байниг суңһна гинә,
Үннч худлч хойр чигн
Дәәч, деермчин седклиг үкл
Дән угаһар авна гинә.

Әмсхл – мартш уга үүл,
Әмдрл – зәрм цагт мартдг,
Идх – күч өргхин зүүл,
Үкл – әәсн күрхин уршг.

Адгин адгт тана таньдг
Аюлта биш Үкл хатн
Әм-насыг хураҗ ирдг, -
Эн зәәлш уга йовдл.


Би моңһл ястав


Би моңһл ястав,
Кезәңк нүүдлчин үлдл,
Богд Чигсин цуста
Көк толвта Хальмгв.

Буурл чонын заңта,
Өдгә цагин аңһучв,
Бумбин Орна тасрха,
Өөрдин ач – Хальмгв.

Мөңк тууҗд нерән
Дөрвн Өөрдин түмн
Дөрвлҗн теглцг болад
Мөрнә туруһар алдршсмн.

Дорд үзгәс һарад
Әрәсә тал нүүҗ,
Деедст зальврҗ бәәһәд,
Әмн әмәрн харсч.

Иҗл һолын эргд
Хальмгуд бүүрлсн бәәҗ,
Ишкә гермүдән тәвәд
Халун тулһ бадрҗ.

Орс улсла таньлдад
Бат нәәҗнр болҗ,
Олн дәәнд орлцад,
Баатр нерән туурч.

Дала юман кесн
Дөң, әмән өгсн
Өвкнрин чидл-цусн
Ода домг болсн.

Чи моңһл ястач,
Чидлтә нүүдлчин салтр.
Өөдлх иргчд зүтк,
Өөрдин ач – Хальмг!


Күүндснь ТӨРБАТЫН Очр

Видео