«Җаңһрин» баатрмудын зер-зевин тускар

05-11-2020, 16:34 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Өөрд-хальмг улс – дәәч улс мөн. Суут Богд Чиңгс-хаана цергин кесг болад олн орн-нутг дәәлҗ дорацулсмн. Бат-хааг дахад, Зүн Европин һазриг эврә алвт болһсмн. Чиңгс-хаана ач Хулагуг дахад Хазлбаш (Персия) һазрт бәәдг улсиг дорацулсмн. Ассасин холваг чигн мана өвкнр диилҗ. ХVII зун җилин эклцәр мана өвкнр Иҗл мөрнд нүүҗ ирсн цагас авн олн дәәнд орлцсмн. Тиим дәәч улс цаг үй дахад олн зүсн зер-зевтә бәәсмн. Хамгин сән, дәәнд кергтә зер-зевин туск «Җаңһр»-т келгднә.
Хальмг баатрлг дуулвр «Җаңһр» долан дуһргта (дуһрг – сказительская традиция, версия): Баһ Дөрвдә Ээлән Овлан дуһрг, Баһ Цоохра дуһрг, Ик Цоохра Ярһчн-Эрктнә дуһрг, Харухса дуһрг, Баһ Дөрвдә Нойнахна дуһрг, Баһ Дөрвдә Балдра Насңкан дуһрг. Дуһрг болһн нег-негнәс йилһәтә. Баатрмудын зер-зев чигн дуһргудт йилһрнә. Арвн хойр бодң болһн эврә зер-зевтә.
Ээлән Овлан Ик-Бухса «Җаңһр»-т зер-зевин туск сәәхн кевәр келгднә. Алдр Нойн Җаңһр – армч, «армдгдсн күүһән алддг уга билә». Алдр Богд Җаңһрин эцк, Үзң Алдр хан бас чигн армч болна. «Арслңгин Арг Улан Әәх Догшн Маңна хааг хораҗ Эзн Богд Җаңһрт орулҗ өгсн бөлг» гидг бөлгт Байн Күңкән Алтн Цееҗ Алдр Җаңһрт келнә: «Тана эцктн танд орхнь хойр холван үлү армч билә». Байн Күңкән Алтн Цееҗ мергн саадгч болна. Түүнә зер-зевнь – үүдн эңтә Көк Кивр саадг. Улан Хоңһрин эцк, Бөк Мөңгн Шигшрһ, эркн зурһа оргч наснднь Алдр Җаңһриг Алтн Цееҗин нәәмн түмн маңхн көк һалзн адуг көөхәр йовулв. Тегәд, Алтн Цееҗ Алдр Җаңһриг көөһәд, үүдн эңтә Көк Кивр саадган деләд харвхлань, тәвсн сумнь Алдр Җаңһрин даларнь тусад, һолынь кирвәд одв. Арслңгин Арг Улан Хоңһрин зер-зевнь – далн негн алд Билгин шар үлд. Билгин шар үлд (меч мудрости желтой веры) – Бурхна шаҗна зер-зев мөн. Күнд Һарта Савр найн негн алд әәв балтан ээмәсн хөөһдг уга. Энүнә зер-зевнь – әәв балт (секира). «Буурл Һалзн күлгтә Бульңһрин көвүн Догшн Хар Санлын бөлгт» Савр Хоңһр хойр «хәр һазрт кергтә зер-зев» гиһәд Санлд зевән өгнә. Гүзән Гүмб чигн Баатр Бумбин орндан һатлгсн хар болд ханҗалан Санлд өгнә.
Шавалин Даван Ик Цоохра Ярһчн-Эрктнә дуһргт зер-зевин магталмуд чигн бәәдг:

«Бәрүл бийинь мөңглгсн,
Бахлур бийинь алтлгсн,
Бәрдг эзндән
Оньдин дөрвн цагт
Өлзәһинь күртәд йовдг
Анчн нертә догшн хар бәрңк».

Бәрңк гидг зер-зев — бичкн үлд болдмн.

«Бәрдг эзндән
Оньдин дөрвн цагт
Өлзәһинь күртәд йовдг»

гидг үгмүд бәәдг учрас «Тәрнтә үлд» (Тәрнь – санскрит. Дхарани – мистические мантры, практически действенные при их применении) гиҗ сангдна. Ик Цоохра дуһргт Алдр Богд Җаңһрин зевнь – Арвн хойр иртә, аһр зандн иштә арм. Ке шар цоохр мөртә Кермин көвүн Моңхуляг Алдр Җаңһр арвн хойр иртә, аһр зандн иштә армин үзүрт мөртә бийтәһинь өлгв.
Баһ Цоохра «Җаңһр»-т зер-зевин магталмуд бас сәәхн, күчтә. Деед Богд Җаңһрин армнь:

«Алмс болдар ирлгсн,
Сур болдар суңһгсн,
Махн болдар мөрглгсн,
Заңһад оркхнь,
Заар Түвин орн догдлдг,
Докад оркгсн цагт
Долан орни шулм
Дор-доран дорацдг,
Тал болһнднь
Тавн күчтә
Номин сәкүс сиилгсн,
Базһад бәрдг
Баатр Ямандаһ
Махһал хойриг сиилүлгсн
Алтта зандн мишл».

«Мишл» гидг үгиг Хальмг-Орс тольмудт уга бәәҗ. Номт Григорий Пюрбеевин тоолсар, «мишл» гисн сабля.
Аср Улан Хоңгрин зер-зевнь – Шаҗни Шарвң нертә үлд (меч по имени Опахало Веры). Тиим сәәхн нертә үлдин магтал чигн бәәнә:

«Көгшн Көк дархн
Күүчн кегсн,
Көгшн Малу дархн
Давтн кегсн,
Күндтә һурвн дархн
Урн кегсн
Шаҗни Шарвң нертә үлд».

Эн үлдиг кесн дархд эңгин күмс биш, Теңгрин улс болдг гиҗ сангдна. Баһ Цоохра дуһргт Аср Улан Хоңһрин дуулхин (шлем) тускар чигн келгднә:

«Шаҗни шар алтн дуулхан
Эрднь тергүндән әәһүлҗ өмсв.
Маңна тус деернь
Махаһалын гегәг
Мандлулн зургсн,
Орадк очрта Очрсадь бурхиг
Алтн махмудта босхн сиилгсн,
Нарн сар хойрин солңһ мет
Шар алтн керәнь
Маңна деернь шаргад җиргв».

Тегәд, «Җаңһр»-т бодңгудын зер-зевнь ик чинртә болна. Өдгә цагт, мана зер-зев болхла – медән, ухан-билг, келн, сойл болна. Аср Улан Хоңһрин Шаҗни Шарвң нертә үлд мет билгтә ухан эндү-буру санлһиг балв цокад чавчтха!

ТӨРБАТЫН Очр

Видео