АРВН ЦАҺАН БУЙН

11-11-2020, 15:18 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Бурхна шаҗ бәргч хальмг улс бидн ик эрт-урдас авн номин йосна арвн цаһан буй делгрүлҗ, арвн хар нүүлиг тевчҗ йовдг мөн. Тер арвн цаһан буйн гигч юмн кезәңк цагин хальмгудын йосн йовдлын таслш уга нег бүрдц болдг. Эндр арвн буйна туск медәг цәәлһҗ бичий.
Мана көгшд ода чигн йөрәлин үгән келхлә, «Арвн харан тевчҗ, Арвн цаһаһан делгрүлҗ йовый» — гидг. Эн үгнь гидм болхла, мөн шаҗна йосна үг. Бурхна ном Дөрвн өөрдт делгрсн цагт өөрд моңһл хойрин хан нойд чигн «Ик цааз» эс гиҗ «Ик цааҗин бичг» гидг нертә хууль тогтахла, арвн цаһан буйн, арвн хар нүүлин йосиг сүүр болһсн мөн. Арвн хар нүл гидгнь — бурхнд сүзглҗ бәәх күүнә эс кедг, холҗад йовдг арвн му үүл болна. Арвн цаһан буйн гиснь — арвн хар нүүлиг тевчәд, буй хурах арвн сән үүл болна. Бурхна номд эн арвн хар нүүлиг бийин үүднәс һардг һурвн зүүл үүл, келнә үүднәс һардг дөрвн зүүл үүл болн седклин һурвн зүүл үүлд хуваҗ, ут тоодан арвн болһдг. Тер арвиг тевчсн — арвн цаһан буйн мөн.
Бийин үүднәс һардг һурвн зүүл үүлнь болхла, әм таслх, эс өгсиг авх, буру алҗас — эн һурвн болдг. «Әм таслх» гиснь — седклдән седәд, әм таслх эв-арһ олад, әм таслад, түүнднь байсх гисн. Үлгүр авад келхлә, һазр деегүр гүүҗәсн хорха үзәд, алхар седәд (эннь әм таслх седкл болна), көләрн ишкҗ (эннь әм таслх эв-арһ болна) алчкад, алсндан дотран байрлад, байсад бәәх (эннь байсх болна). Эн һурвн төгсхлә, мөн әм таслсна темдг болад, килнц болдг. Түүнә шилтәнь – охр насн. «Эс өгсиг авх» гиснь худл-хуурмгар эс гиҗ деерм-булаһар, күүнә эс өгсн юм авч байсх килнцтә үүл. Түүнә шилтәнь — угатя - яду, арһ уга болх. «Буру алҗас» гиснь — күүнә гергн эс гиҗ залуд дурлад тачаҗ, эдләд авх гисн үг. Түүнә шилтәнь — өрк-бүлин эвдрл болн хөөт төрлин белвсн, гер-мал уга зовлң. Бийин үүднәс һардг эн һурвн үүл тевчхлә, бийин һурвн буйн болдг.
Келнә үүднәс һардг дөрвн зүүл үүлнь болхла, худл келх, өлкн үг, шүрүн үг болн цалһа үг — эн дөрвн болдг. Эн үгмүдин «өлкн үг», «цалһа үг» хойрнь өдгә цагин хальмг келнд хуучрсн үгин тоод орна. Кезәнә улан залата хальмгуд «Малян шарх эдгдг, келнә шарх эдгдго» гиҗ келдг бәәҗ. Йосндан, келәр һарһсн нүл күчр. «Худл үг» гиснь — келсн үгәр кү меклх. Түүнә шилтәнь — хөөт төрлд меклгдәд зовад йовх. «Өлкн үгнь» — күүнд хальдах, эвдрл-темцл һарһх му үг гидг утх-чинртә юмн. Үзсн-соңссн юман күргҗ күүнд келхлә, эвдрл-темцл һарх чигн, эв алдрх чигн. Тер төләд өлкн үгин шилтәнь — хөөт төрлд цүүгән саму үзҗ, зовад бәәх. «Шүрүн үг» гиснь — күүнд шүрүһәр үг келх, зөвтә сән кевәр эс күүндх, хатхад-мааҗад бәәх гисн. Түүнә шилтәнь — хөөт төрлд келсн үг олнд эс медгдх, му болхла, нөкд болх кү дуудх арһ уга болх. Дөврдгчнь болхла, «цалһа үг». Тернь хоосар үг келх гиҗ өдгә цагин хальмг келнд нерәднә. Тер цалһа үг күүнә цаг булах, хов-җив зөөх мет му үг мөн. Тиим дөрвн зүүлин үг эс келхлә, түүнәс зәәлҗ терүг тевчхлә — келнә дөрвн буйн болдг.
Седклин үүднәс һардг һурвн зүүл үүл болхла, хомһлзх седкл, хорта седкл болн буру үзл болна. Энд бас мана өдгә хальмг келнд хуучрсн нег үг бәәнә. Тернь «хомһлзх седкл» мөн. Эн үгиг бас мана келнд «ховдг седкл» гиҗ келнә. Күүнә эд-мөңгнд ховдглад бәәхлә, эврә буйн буурдг, хаалһ чигн бүтдг, авх дурта юмн эс ирдг. «Хорта седкл» гидм болхла, талдан күүнә җирһл буурч одтха гисн ухан. Хорта седкл эзән зоваһад, талдан күүг чигн зовадг. Тиим секдкл чигн күүнә буйна үндс буурулдг мөн. Сүүлин хар нүүлнь — «буру үзл». Тернь сән буйнта йовдл уга, му, килнцтә йовдл уга гиҗ санад келх. Бас үүл, ач-үр (карма) уга гиҗ санх болн келх зүүл болна. Бас буру шаҗна йоснд орҗ, әмтиг зүүлүлҗ балрулад йовх керг-үүл болна. Эн седклин үүднәс һардг һурвн зүүл үүлиг тевчәд бәәхлә, седклин һурвн зүүл буйн болна.
Урд келсәр арвн цаһан буйн болдгнь — әмтә юмна әм таслхиг тевчх, эс өгсиг авхиг тевчх, буру алҗасиг тевчх, худл үг тевчх, өлкн үг тевчх, шүрүн үг тевчх, цалһа үг тевчх. Бас хомһлзх седкл тевчх, хорта седкл тевчх болн буру үзл тевчх юмн болна. Мана умшачнрт эннь эс күцх инәдн-наадн болхла, йир иим үлгүр келхәр бәәнәв. Кезәнә мана хальмгуд зәрм күүг «нүл уга күн» гиҗ дууддг бәәҗ. Тернь мөн эн арвн цаһан буйна күчәр бәәҗ, номан умшҗ, тәрнән тоолҗ йовх әмтнә тускар келсн үг мөн. Мацгта хальмг эмгчүд, сүзгтә улс чигн эн йосар бәәҗ, арвн хар нүл һарһлго йовҗ, үксн хөөн өндр төрл олҗ, таралңгин орнд чигн тусч бәәсн мөн. Йир эн арвиг күцәҗ, бүтәҗ болна, зуг түүнд сән медсәр (осознанность) кергтә. Сән медсәр гидгнь — бурхна ном бүтәсәр һардг юмн. Аҗг уга седкләр эн насан өңгрүләд, әмнә теҗәлин кергт мал-адусн мет йовхла, күн биш, махлата мал болад бәәх мөн. Тер төләд, Боован Бадм гелңгин келсн: «Бурхна шаҗн гидгтн мөргсәр болдг биш, Буру йовдлас кецәҗ, чикәр йовхла — тер» гидг үгәр цуг хальмгударн йовый!

СЕТӘН Дорҗ

Видео