Хальмг сойлыг делгрүлҗәдг «Нутг»

20-11-2020, 15:25 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Сүл җилмүдт мана Хальмг Таңһчд зуульчллһна халхар кеҗәх көдлмш делгрәд йовна. «Бамб цецгин фестиваль», «Өөрд түмн» болн нань чигн олн-ниитин наадн давулгдна. Өвкнрин бәәцлә таньлдулдг зуульчллһна шин объектс тосхгдна. Теднә негнь – «Теңгр» гидг үндсни парк. Эн үндсни парк тогтсна һол учр-утхнь ямаран гихлә, хальмг үндсни сойл, заң-заңшал делгрүллһн мөн. «Нутг» гидг хальмг сойлыг делгрүлдг Холвана ахлач Мазна Алексей эн үндсни паркиг бүрдәв. Алексей мана редакцд гиич болад залрҗ ирв.
- Алексей, та түрүн болҗ мана редакцд ирвт. Тиим учрар, бийиннь тускар келҗ өгхитн сурҗанав.
- Баһ Цоохра ач болнав. Үстин района Харба хотнд 1987-ч җилд төрләв. Нәәмтәдән тендәс ээҗ-аавтаһан Элстүр нүүҗ ирүв. Тер цагас авн Элстд 25 җил бәәһәд, өсәд-боссн күмн болҗанав. Бичкн цагтм аав-ээҗ хойрм нанд өвкнринм келиг заадг билә. Бичкнәсн авн би хальмг келтә болад, нәәҗнртән, дүүнртән төрскн келән заахар зүткҗ йовх күмб.
- Энчн сән юмн болна. Яһад гихлә, үнәр келхлә, ода Хальмг Таңһчд төрскн келән меддгнь цөөкн бәәнә. Тиигв чигн, бидн хальмг келиг делгрүлхәр седнәвидн.
- Дунд сурһульд сурчах цагтм нанла цацу көвүд-күүкд хальмгар келдго билә, би алң болдг биләв. Тедн болхла, нанар наад бәрдмн. Тиигсн бийнь би һунддго биләв. 2010-ч җилд би «Иткл» гидг баһчудын бүрдәцд орлцҗах көвүдлә таньлдув. Тедн хоорндан мел хальмгар күүнддг билә, тегәд тер цагас авн теднлә үүрлҗ йовнав.
- Би бас «Иткл» гидг баһчудын төвд орлцдг биләв. Тер цагас авн таниг таньнав. Та олн төсвд орлцсн күн, олн көдлмшиг күцәсн болҗанат.
- 2011-ч җилд би таңһчин баһчудын Төвд (Республиканский центр молодежи) көдлләв. Тер цагт Маарла Хоңһр төвин ахлачар үүлдг билә. Хальмг келнд дурта күн гиҗ намаг тоолад, «чамд хальмг сойлын халхар көдлх кергтә, энчн чини хамгин һол керг болх» гиҗ Хоңһр нанд заавр өгв. Тер цагас авн ода күртл би эн хаалһар йовнав.
Олн ахнр-дүүнрлә, эгчнрлә, хальмг келәр соньмсчах олн әмтнлә таньлдув. Мана өвкнрин һазрас ирсн моңһлчудла, Шинҗәңгин өөрднрлә таньлдув.
- Хальмг Таңһчд цөөкн ишкә гер бәәнә. Та ишкә герәр соньмсдинь меднәв.
- Тиим. Хойр ах, Шаран Бадм-Хаалһ, Аджан Максим, би һурвн моңһл ишкә гер авад, яһҗ энүг делдхинь, термлхинь, уньлхинь, ишкәһәр бүрәслхинь медҗ аввидн. Тегәд ишкә гер бәрәд, нәәҗнрән дуудад, цә ууһад, махан идәд бәәдг биләвидн.
- Тер гериг Моңһл орнас авч ирсн билү?
- Элстд моңһл нег залу бәәнә, эн герән Моңһлас авч ирв. Бидн тер гериг 2015-ч җилд аввидн. Зуг тер гертнь ишкә деевр, туурһ, иргвч уга билә. Бидн өдгә цагин дула бәрдг эдәр бүрәслүвидн. Шам орулад, ишкә герт хурад, олн зүстә кергин тускар күүнддг биләвидн. Ямр сәәхн юмн, гиҗ нанд нег дәкҗ санан орв. Мана өвкнр ишкә гертәһән Дорд Үзгәс нааран нүүһәд ирв. Тегәд хальмг күн болһн ишкә герт яһҗ бәәдгиг медх зөвтә. 2019-ч җилд бидн нәәҗнртә хальмг сойлыг делгрүлдг «Нутг» гидг Холваг бүрдәсн биләвидн.
Сойлдан дурта баһчуд Хальмгт цөөкн бәәв чигн, тедн цөкршго баһчуд мөн. Тедниг негдүләд, хамдан сән керг кехин төлә Холваг бүрдәсн биләвидн. Дорас өсч йовх дүүнрән, наадк мана баһчудыг хальмг сойлд орулхин, туста керг күцәхин төлә көдлнәвидн. Сойл болн зуульчллһна ямна (министерствин) зарлсн марһанд бичг белдәд илгәввидн. Тер марһанд мана Холвана төсв хойрдгч орм эзлв. Тегәд шаңһа цөөкн мөңг авад, ишкә гермүдән кеҗ авлавидн.
- Таанр ишкә гермүдән эврән кеҗәнәт?
- Бидн тер шаңһа мөңгәр тосхлһна материалмуд хулдҗ аввидн. Мана нег ах, Очр-Аран Эрднь, бас Холванд орлцач, эвтә һарта, хальмг кезәңк бәәцәр соньмсдг күн. Тер ишкә гериг кеҗ арһлна.
- Таанр ишкәг эврән цокнат? Эс гиҗ, оңдан эдәр гериг бүрәслнәт?
- Бидн ишкә цокхшвидн. Зуг тиим санан бәәнә. Мана малчнр хөөнә ноос кирһнә. Хөөнә ноосн кимд. Тегәд үлдсн ноосн хаша дотр көлврнә. Бадм-Хаалһ ахта бидн хойр мана малчнрин хөөнә ноос авад, ишкә цокхин эв-арһиг сергәх санатавидн.
- Тана үндсни парк болн ишкә гермүдтн альд бәәнү?
- Мана үндсни парк «Теңгр» гиҗ нерәдгднә. Троицкое селәнә өөр бәәнә. Урднь «Ойратский стан» гиҗ нерәддг билә. Элстәс Троицкое тал хаалһар йовхла, хаалһин зуур мана үндсни парк бәәнә.
- Тана этнопаркин һазрт кедү ишкә гер бәәнү?
- Ода деерән һурвн ишкә гертәвидн. Удлго зурһан гертә болхвидн. Зуг бидн җил ирвәс дәкн-дәкн ишкә гер бәрхәр бәәнәвидн. Хөрнәс үлү ишкә гер бәәхлә улм сән болх. Хамгин түрүнд дорас өсч йовх бичкдүдт эн паркиг үзүлхәр, соньмсулхар бәәнәвидн. «Иим герт мана өвкнр бәәдг билә» гиҗ цәәлһҗ өгәд, хамг юман үзүләд медүлх санатавидн. Мана үндсни паркд дөрвн зүсн мал чигн бәәнә. Хаша дотр бичкдүдиг орулад, мал үзүләд, мөрнд эмәл яһҗ тохх, хазарлх, мөр яһҗ унх, үкр яһҗ саах, темә яһҗ унх гиҗ бичкдүдт цәәлһҗ медүлхәр бәәнәвидн. Бичкдүдт соньрхлта болхнь маһд уга. Шидр мини сән нәәҗ зурһата көвүтәһән мана тал ирлә. Бидн тер көвүнд «иим ишкә герт өвкнр бәәдг билә» гиһәд, малыг үзүләд цәәлһҗ өгвидн. Тер көвүн соньмсад, гертән хәрҗ ирсн хөөн наадһаһарн ишкә гермүдиг кев. Мини санаһар, тиим бичкдүдт өвкнрин заңшалта бәәциг (традиционный быт) үзүлх кергтә. “Күн болһ баһаснь, күлг болх унһнаснь”, гиҗ келсәр күн бичкнәсн авн сойлыг медхлә – йоста хальмг күн болх. Бас келхәр седнәв, бидн Арлын Нимән Анатолий багшла таньлдвидн. Эн багш бичкнәсн авн малын ард йовдг күн, Ик сурһулин профессор, ик номта күн мөн. Эн ах маднд өвкнрин медсн юмиг зааһад, мадниг һарасмдн авч көтләд йовҗах күн болна. «Ах ахарн болхла – сән, дү дүүһәрн болхла – сән» гидг цецн үгмүд бәәнә. Тегәд Арлын Анатолий багшас бидн мал яһҗ асрхиг сурнавидн.
- Әәмшгтә гем тарчасн цагт тадн эврә үндсни паркан сексн угавт?
- Эн җилин хаврар секхәр седләвидн. Зуг гем тарсн цагт секҗ чадсн угавидн. Тиим болв чигн, бидн чадсарн, баһ-саһар сансн санаһан күцәҗәнәвидн. Мана ахнр-дүүнр маднд нөкд болна. Хөөт җилин хаврар секх санатавидн. Зуг ода нарт-делкәд эн гем тарч йовна. Юн болхинь медҗәхшвидн. Хаалһар йовҗасн олн әмтн мана этнопаркиг орҗ хәләнә. «Ю кеҗәхмт? Ямр учрар ишкә гериг тосхвт?» – гиҗ алмацад сурна. Теднд цә өгәд – бидн өвкнрин бәәциг олн улст медүлхәр бәәнәвидн, эврә келн-сойлан делгрүлхин төлә иим керг кеҗәнәвидн гихлә баахн наста болв чигн, сән керг кеҗәнәт, гиҗ цуһар мадниг магтна.
- Тана керг – ик чинртә керг гиҗ санҗанав.
- Һанцхн мана керг биш, олна керг болна. Хальмг Таңһчин улс йилһрлго, кен болвчн цуһар негдәд, иим керг цааранднь күцәхлә, сән болх гиҗ би санҗанав.
- Тана Холван дәкәд ямаран көдлмш кенә?
- Мана өвкнрин заңшалта залһлдата бәәц маднд соньн болна. Хуучн цагин хальмг улсин эдл-ахун керг-үүл соньн болна. Мал өскх, саах, малыннь төл авх, сааҗ авсн үсән эд-бод кеҗ эдлх, малын ноос кирһх, ишкә кех, арһмҗ-деес томх, арс идәлх, урлх болн һарин эрдмин нань чигн көдлмшәр соньмснавидн. Хальмг сойл, келн делгртхә гиһәд көдлнәвидн.
- Хальмг сойл делгрүлдг керг – ик керг болна. Тегәд тана кесн көдлмш уралан йовтха, сансн санан бүттхә, керг-үүлтн күцтхә, Окн Теңгрин евәлд багтҗ, тана Холван сән-сәәхн йовтха! Мана редакцд залрҗ ирсндтн байрлҗанавидн.
- Дуудсндтн байрлҗанав. Сән-сәәхн бәәтн!

ТӨРБАТЫН Очр

Зургт: Мазна Алексей, номт Арлын Анатолий, Котина Дава

Видео