Муушан Эрднь: “Ик Буурлдан магтал өргнәв!”

27-11-2020, 13:38 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Өдгә цагт Хальмг Таңһчин олн-әмтн дунд хәр һазрт одад бүүрлх саната улс олн бәәдгинь кен болв чигн меднә. Баһчуд дунд болхла Төрскн һазртан әмдрх дурта күмс маш ховр юмн. Эннь – өдгә цагин һашута үнн. Тегәд чигн иим цагт төрсн нутган эңкрләд, эндән үлдәд көдлдг улс алтн мет болдг мөн. Эндр бидн баһ наста төрскнч седклтә иим нег күүнә тускар медүлхәр бәәнәвидн.
Энүнә нернь – Муушан Эрднь. Ик-Буурла сойлын болн билг-эрдмин олн халхта Төвд (цутхлңд) амн урн үгин мергҗлтәр көдлнә. “Дольган” гидг амн урн үгин бичкдүдин кружок бүрдәҗ толһална.

- Эрднь, эврә көдлмшин тускар келҗ өгтн.
- Бичкнәсн авн мана сойлын зөөрт дурта болад, иим мергҗлиг суңһҗ авсн биләв. Ээҗм Окна Цаһан өдр болһн нанд ду дуулад, тууль-домг келәд, өвкнрин өв болсн хальмг амн урн үгин зөөриг дамҗулад медүлдг бәәсмн. Аавм Үлмҗин Лиҗ төрскн һазрин тууҗ келҗ өгдг билә. Энүнәсн олн селәд яһҗ бүрдснә тускар медҗ авлав. Ик-Буурла района толһас-хамрмудын, һолмуд-нуурмудын чигн туск олн домг, соньрхлта тууҗс соңсад, эргндк йиртмҗлә таньлддг биләв. Төрскн теегән, эргндк йиртмҗән хадһлх кергтәһинь аавм нанд медүллә. Энүнә келсәр, эврә төрсн нутган ик гидгәр эңкрләд күндлхлә, нутгнь чигн үрндән әдлхн хәрү өгхмн.
- Тана эк-эцктн бас төрскнч седклтә улс болх…
- Тиим, эцкм Лиҗин Владимир болн экм Боован Лидия хол киитн Сиврт һарсн күмс болв чигн, уңг-тохман, альк һазрас һарсан кезә чигн мартхш. Эцкм селәнә болн коммунальн эдл-ахун халхар олн җилдән көдлсмн. Экм насни турштан поштын залһлданд көдлнә. Сәәхн хальмг келтә болн сойлдан дурта эдн хойрасн бичкнәсн авн үлгүр авад йовнав.
- Кесг җилдән “Иткл” бүрдәцд ордг биләт. Ямаран учрар олна көдлмш кех дурн үүдв?
- 2011-ч җилд Хальмг Ик Сурһулин хальмг келн-бичгин болн дорд үзг шинҗллһнә институтд орлав. Тенд сурхдм нәәҗм Бокан Виталий намаг олна көдлмшт орлцулхар дуудла. Нанла хамдан сурчасн нәәҗнр Санзра Данзн Нәдвдә Цецн хойриг дахулад ирүв. “Итклин” көдлмшин йовудт кесг шин нәәҗнртә болув. Шаран Дмитрий, Шорван Феликс, Меян Бадм, Увшан Адьян, Көкән Юрий, Санҗин Чагдр, Балдра Байр, Төрбатын Очр, Мунин Аркадий, Мухлан Кирсан, Мууран Евгений, Эрднин Аюка, Коокун Эрднь-Ара болн нань чигн сән залуста ода күртл хәрлцәд бәәнәвидн.
Хальмг кел босхлһн болн делгрүллһн – мана олна бүрдәцин һол күсл болдг мөн. “Итклд” көдлсн цагтан бидн Хальмг Таңһчин булң болһнд одад, бәәрн улсла харһад күүндәд, билг-эрдмән үзүләд, сойлан делгрүлхәр чидлән әрвллго үүлдләвидн. Москва Санкт-Петербург хойрт чигн одад, тенд бас концертән тәвләвидн. Яһад гихлә хол һазрт бәәдг хальмгудан төрскн билг-эрдмәр байрлулх дурн билә. Иигәд бидн, “Итклин” көвүд, седкл-санаһан негдүләд, эврә сойлын төлә зүткҗ олн сәәхн төсв күцәввидн. Эннь хальмг сойл делгрүллһнд ик тәвц болад, иргчдән тус күргх гиҗ нәәлҗәнәв.
- Ода деерән “Иткл” бүрдәц уга болв чигн хальмг кел делгрүллһнә көдлмш зогссн уга. Ик Буурлд бәәһәд, бас олн төсв күцәдг болхит, тиим эсий?
- Мана төрскн келн цааранднь яахмб гиһәд седклм зовна. Келн-сойлыг сергәх кергт чадсарн эврә бичкн тәвцән орулхар чирмәнәв. Ик-Буурла района сойлын төвин медлд “Дольган” нертә бичкдүдин амн урн үгин кружок бүрдәһәд һарднав. Кичәлмүдтән бичкдүд хальмг улсин авг-бәрц, авъяс-заңшал шинҗләд, домбрт келдг дуд, ут дуд, магталмуд, далын шинҗ, йөрәлмүд, шавашмуд, яс кемәлһ, тәәлвртә туульс, “Җаңһр” чигн дасна. Кружокд орлцачнр – селәнә йирин көвүд-күүкд мөн. Мана бичкдүдин ансамбль шидр бүрдсмн. Экләд көдлснәс удан болад уга тер бийнь шунмһа кевәр района болн таңһчин олн керг-үүлдврмүдт орлцад бәәнәвидн. 2019-ч җилд бидн “Хальмг шавашмуд” гидг таңһчин негдгч фестивалин лауреат болвидн. “Дольгана” бичкдүд “Теегин Айс” нерәдлһтә хальмг дууна телеүзлин марһана финалистнр болад, һашгуд, белгүд болн нань чигн ачлвр авцхала. “КТК – талантливым детям” гидг Цугәрәсән бичкдүдин үүдәлтин 15-ч марһана мастер-классмудт чигн шунмһаһар орлцлавидн.
- Сойлын төвин көдлмшәс нань ямаран керг күцәнәт?
- Номин шинҗллһнә көдлмшәр чигн икәр соньмснав. Хальмг келн-бичгин болн дорд үзг шинҗллһнә институтыг төгсәсн күн болад, мини номин һардачнр болсн келн-бичгин номин доктор Нина Шарапова болн келн-бичгин номин кандидат Саглара Корнякова хойрла хамдан “Национальные формы досуга” нерәдлһтә сурһулин методическ дөңцл барлсн биләвидн. Җил болһн фольклорн-этнографическ экспедицст орлцад, мана улсин амн урн үгинь хураһад хадлһхар зүткнәв.
Харм төрхд, амн урн үгән меддг, авъяс-заңшалан хадһлдг күмсин тонь җил ирвәс баһрад йовна. Тегәд чигн эн зөөрән теднәсн бичәд авхар адһад, хадһлад, дарук үйнрт дамҗулад өгх кергтә. Төрскән харсгч дәәнд орлцад, Сиврүр туугдад болн таңһчин босхлһиг эврә нүдәрн үзсн улс олн соньн юм келҗ өгч чаддмн. Эднә нерднь болн келҗ өгсн медрлнь бичә мартгдтха гиһәд, көгшдәс бичәд авсн амн үгин зөөрин тускар зәрмдән “Теегин герл” седкүлд йовулнав. Редакторнь Ноһан Борисовна Менкеева эн кергт даңгин туслна.
Бас мана дуучнр репертуаран икдүлхд туслад, зәрмдән ямаран ду дуулхинь селвг өгнәв. Үлгүрнь, Босхмҗин Дианан дуулсн дуудас негнь «Төрскн һазр» гидг ут дун мөн. Эн дун мартгдсн бийнь мини һаһан хадм эк Дука Манджиевна Очирован дуулсн бичлгиг (запись) олҗ авад, бидн энүг шинәс сергәләвидн. Келхд, Дука Манджиевна Дианала әдл бас үлдчнә күн бәәсмн.
- Эврән чигн та ду дуулдг, шаваш чигн хайдг болнат.
- Тиим, 2018-ч җилд “Өөрд Түмн” олн улсин нааднд орлцад, “Шаваш” әңгд хойрдгч орм эзлсн биләв. Сиврүр туугдсна 75 җилд нерәдгдсн “Сиврин дуд” нертә таңһчин фестивалин болн 2019-ч җилд “Өвкнрин уурхан саңгас” гидг телеүзлин марһана лауреат боллав. Келхд, тер марһанд райодас ирсн делегацсас хамгин икнь Ик-Буурла района делегац болв. Эдн болхла Манц селәнәс ирсн Хулхачин Басң Кермн хойрин өрк-бүл, Шаттан хальмг келнә багш Баран Нүүдлә болн “Торһа” ансамблин һардач Савр Торчеев мөн.
Немәд келхд, нанла хамдан көдлҗәдг Н.Аджадыкова, С.Окняев, А.Финогенова, А.Егоринов, Ю.Батырев, Э.Артаев, Д.Ванькаева, С.Ванькаев болн Б.Айгурова эдн даңгин нөкд болна.
- Цугәрәсән Улсин Фронтд орлцдгитн чигн соңслав.
- Эврә әмдрлин хаалһар шунмһа кевәр йовх кергтә гиҗ тоолҗанав. Тегәд залу наста бәәхдән нутгтан туслхар адһнав. Цугәрәсән улсин фронтд орлцачнр олн халхар көдлмш кенә. Үлгүрнь, ода деерән Ик-Буурла района Магна болн Оран-Булг селәдт ФАП тосхгдсн бәәнә. Тегәд эн бәрлһиг бидн бүрткнәвидн. Эн хойр селәнд әмтн олар бәәнә, тиим учрас ФАП-муд эднд ик кергтә юмн.
- Харм төрхд, өдгә цагт олн-әмтн төрскн һазрасн нүүҗ һарад, көдлмш хәәһәд хәр һазрур темцәд бәәнә.
- Үнәртнь, Хальмг Таңһчас олн күн йовҗ одв. Нег үлү селәнәс нүүҗәхнь бас дала. Кесг җил хооран өрк-бүлтәһән селәндән ирҗ бүүрлләвидн. Учрнь – эн һазр мана уңг-нутг болна. Энд мана өвкнр мал бәрәд, герән тосхад, мод тәрәд, эврә җирһлән бүрдәдг бәәсмн. Зәрм күмсин келсәр, селәнд кех керг уга. Би болхла иигәд тоолхшв. Цевр аһар, сенр, шимтә хот-хол бәәдг һазрт бичкдүд өсхлә йир сән. Эс залхурхла, көдлмш чигн олдхмн. Үлгүрнь, давсн җилд мадн такас хулдҗ авад, эн җил олн һууҗмулта болвидн. Ода үкр хулдҗ авхар бәәнәвидн.
- Сойлын төвин амн урн үгин мергҗлт, Цугәрәсән улсин фронтын орлцач чигн болнат, номин шинҗллһнә көдлмшт орлцнат, бас деернь гертән эдл-аху бәрнәт. Эн олн кергиг кехд чидл күртнү?
- Керг болһнд намаг Мария авальм дөңнәд бәәнә. Урднь Маша Москва балһснд нег ик компаньд күцәмҗтәһәр көдлдг бәәсмн. Зуг цугинь хаяд, нанла хамдан селәнд ирҗ бәәршлв. Ода бидн хойр көвүтә эк-эцк болвидн. Ууһн көвүмдн 4-ч әңгд сурна, Дольган көвүмдн ода чигн бичкн.

Күүндснь МАНҖИН Санл

Муушан Эрднь: “Ик Буурлдан магтал өргнәв!”

Видео