Диилврин љилд – дііні туск дегтрмўд

30-11-2020, 11:54 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Туурмљин болн санлын љил гиљ нерідгдсн Алдр Диилврин љилд дііні туск утх-зокъялд імтн оньган ґгчіні. Терўгинь тоод авч, А. Амур-Санана нерті Келн-улсин дегтрин сањд шидр умшачнрин соньн конференц болв.
Цагин туршарт хурагдљ, бичгдљ, умшачнрин седклиг авлсн утх-зокъялын сањ бўрдсн бііні. Эннь діінд орлцсн бичічнрин ўўдіврмўд мґн. Терўгинь бидн баєдан умшљ йовлавидн. Дікід насн ирсн цагт шиніс єартан авч, дурта дегтрмўдин халхсиг секљ умшнавидн. Эннь дііні туск сін гисн дегтрмўд мґн. Тегід тедн цуг улсин хамцу санл болљ, мана љирєлд батрна.
«Диилврин љилин мини дегтр» гидг умшачнрин конференц Элстин лицейд болсмн. Келн-улсин дегтрин сањгин умшачнр, «Созвездие Сервантеса» гидг литературн клубд орлцачнр, эн конференцд дііні туск дурта дегтрмўдин тускар келљ ґгв. Утх-зокъялын клубиг багш Е. Манджиева толєална.

Ўйнрин залєлдан тасршго


Диилврин љилд – дііні туск дегтрмўдКичілмўдтін дііні туск дегтрмўд умшдгин, дііні ветеранмудла харєлтс кедгин тускар Хальмг Тањєчин ачта багш Н. Сокольцова келні. Сурєульчнртаєан хамдан эн тґрір олн дегтр умшад, шиніс єарчах тоотыг оньгасн алдго бііхін эн медўлв. А. Орловин «Его зарыли в шар земной» гидг шўлг энўні седклд йир тааста болдгиг багш темдглв.
Дін ямаран кўчр болн аврлт уга болсн бийнь советск цергчнр ґр-ґвч седклін геесн уга. Хальмгин болн Белоруссин баатр, Хальмг улсин шўлгч Хоньна Михаилын ґр-ґвч седклин туск баллад бііні. Хортыг хірў цокљ чадсн улсин бат зањ-авцинь ўнлід, шўлгч імтні ґр-ґвч седклір бахмљ кељіні. Оюни иим дамшлт авсн улс ямаран чигн седвір татгч болн діісрхгч ўўлдвриг зогсаљ чадхмн. Алдр Диилврин туск дегтрмўд терўгинь медўлљіні.

Берлинд эс кўрсн эцкин санлд

Хальмг улсиг цааљла харєулснас кґлті хальмг цергчнриг фронтас буулєад, Широковск лагерьмўдт авч ирсиг мартљ болшго. Ах ўйин улс тер єашута цагин тускар илднь келдг арє уга билі. Болв ґдгі цага ўйин баєчуд тууљан медні, ґвкнрин баатр ўўлдврір ўлгўр кені. «Мини эцк Берлинд кўрсн уга, болв терўнднь гем бііхий? – гиљ багш Людмила Михайловна Болина эцкиннь туск шўлгтін бичсмн. Нег сар хойр долан хонг Диилвр кўртл ўлдсн цагла фронтас буулєгдсн эцкин ухан-тоолвриг кўўкнь иим седкл уйдлгч шўлгтін медўлв. Эцк Михаил Каткаевич Минкеевд нерідсн шўлгиг ўўмін угаєар соњсљ болхш. Рейхстагд эс кўрсн болвчн дііні кўнд хаалєар ўўрмўдтієін цуг зовлњгиг дааљ уралан зўткљ йовсмн. Рейхстагин эрст кўрід, «Уралан» гисн ўгмўд бичсн хальмгуд тер фронтас буулєгдсн цуг цегчнрин андєариг кўцісмн. Утх-зокъялын эн керг-ўўлдвриг єардсн дегтр умшлєна Тґвин єардач Зоя Наранова Алдр Диилврин улнь урдк діінд, 1812-ч љилин Тґрскін харсгч діінд, бііхинь залєљ ўзўлљ чадв. Александр Пушкин Бородинск діілдіні тускар бичсиг тодлулад, терўніс 100 љил болад, алдр орс шўлгчин ўўдіврт орсн хойр ўгиг цааранднь делгрўлід, Владимир Высоцкийин дуулсн дун дііч авъясмуд мартгдлго бііхиг медўлв. Тґрскін харсгч Алдр діінд советск цергчнр эвріннь єазрин умш болєна тґлі Уралас эклід, Берлинд кўргљ єазриг эврієірн эргўлљ, єосн-башмгарн єазриг ишкљ, уралан зўтксн діілдіні туск дун ўйнрин залєлдаг йилєін сіінір ўзўлв. Давсн дііні тууљиг босхлєнд афганск діінд орлцсн баєчуд ик оньган ґгч, хііврин ик кґдлмш кељ, діінд імін ґгсн цергчнрин нерд илдклєнд килмљін ґгв. Ґдгі цага баєчуд чигн хііврин эн кґдлмшт орлцљана. Диилврин туск эвріннь дегтрин тускар хііврин отрядмудын Хальмг ассоциацин ахлач Халхина Дмитрий келв. Тґрскін харсгч дііні тускар кесг дегтр бичгдсмн, олн кинофильм тівгдсмн. Тедн советск улсин залу-зґргиг, омгиг болн юунд чигн даргддго кўчиг ўзўлљіні. В. Богомоловин «В августе 1944» гидг дегтриг би дањгин умшдв. Дііні тускар, імтні ґдр болєн ўзўлљісн залу-зґргиг, тер дотр разведчикўдин ўўлдврин тускар умшхд соньн болн сурємљта болна. Тедні кесгнь тер ик бірлдінд імнісн хаєцсмн. Тўрўн болљ 1974-ч љилд «Новый мир» журналд «Момент истины» гидг нертієір эн ўўдівр барлгдсиг Дмитрий тодлв.
Гуманитарн номин умшлєна залын єардач Наталья Кравцова бає наста умшачнр дііні туск ямаран дегтр умшсна шинљллт кев. Московск государственн гуманитарн-экономическ университетин Хальмг филиалын оютнр соньн нег тґсв кўцієід, эдні аав-ээљнр дііні туск ямаран дегтр умшдгарнь соньмсв. Тедні зааврар умшсн дегтрмўдин тускар тоолвран бичв. Ямаран дегтрмўд умшљ гихлі, тернь – Василий Гроссмана «Жизнь и судьба», Александр Фадеевин «Молодая гвардия», Светлана Алексиевичин «У войны не женское лицо», Борис Васильевин «В списках не значился», Михаил Шолоховин «Они сражались за Родину», нань чигн дегтрмўдиг баєчуд умшв. Орс советск утх-зокъялын хамгин сін ўўдіврмўд умшад, оютнр дііні туск кўцц сін медрл авв, тґрскін харслєнас єол керг угаг медљ авв. Эн дегтрмўд ўйнриг залєљах тґрскнч седкл болн шагшавдын ґґдін хіліц урдк кевірн улсин љирєлд єол зґґр болљахинь медўлљіні. Наталья Кравцова бийнь Ю. Бондаревин «Горячий снег» гидг ўўдівриг седклин ик ўўмітієір умшсан тодлв.

Тґрскнч седклті баєчуд

Диилврин љилд – дііні туск дегтрмўдОрс келні багш, педагогическ кўч-кґлсні ветеран Галина Уланова бає цагтан А. Фадеевин «Молодая гвардия» роман умшљ, ўўдіврт орсн кўўкд-кґвўдір ўлгўр кељ ґссін тодлв. Дііні цагт бичгдсн эн ўўдівриг тер цагин баєчуд дурлљ умшљасмн. Юрий Бондаревин «Горячий снег» гидг ўўдівриг тўрўн болљ умшад, дііні ґдр-бўрин ўўлдвр ямаран біісинь медљ авсан тодлад, багш эн дегтриг бііљ-бііљієід умшдгин тускар келв. Дііні цага, Диилвр делдсн баатрмудын туск дегтрмўд Тґрскніннь йоста иргн болљ ґсхд, орн-нутгин тууљин кўнд болн алдр хаалєиг медљ, иргч ўйнртін терўгін медўлљ йовх зґвтівидн.
Алдр Диилврин оюни чинрин тускар, діічнрин шагшавдын ґґдін хіліцин тускар Элстин чонљин гелњ Анатолий келснь баєчудт йир соньн болв. Ірісін мињєід љилин тууљин ґріл шахунь дііні біідлд давсиг тодлулад, дін болєнд бірсн диилвр імтні негдлтиг батлад, кўчинь ґскљ йовсинь эн темдглв. Дііні ґмн Ірісіг шавр кґлті нутг гиљ деерлкљісмн, тер шавр кґлинь хамхлад, нутгиг діілљ болхдан иткљісмн. Мана орн-нутг хортнд даргдсн уга. Цугтан негн мет босад, тґрскн єазр-усан хортнас цеврлсн деерін, талдан нутгудыг немш-фашистнрин даљрлєнас сулдхад, Берлинд кўрч діісін дарсмн. Эн диилвриг тетксн кўн болєна тівц мартгдх зґв уга. Тер хамцу ноолдана болн хамцу шунлтын тускар бичгдсн дегтрмўд олн-імтні кўчиг, кўн болєна омгиг ўзўлљіні. Иим дегтрмўд умшљ ґссн баєчуд дііні хґґтк љилмўдт афганск, чеченск, нань чигн дііні єалд орсн кґвўд зґргті кевір діілдсн ўлгўрмўдиг гелњ зааљ келв. «В списках не значился» гидг дегтр умшад, іімшгті дііні тускар медљ авсан тодлад, 1944-ч љилд діінд імнісн хаєцсн дііч Александр Зайцевин шинельд ґрч деернь хадєлгдљасн шўлгиг гелњ Анатолий умшљ ґгв.

Дііч ўўрмўдтін – утх-зокъялын бумб


Диилврин љилд – дііні туск дегтрмўдДиилврин оюни болн шагшавдын улнь тиим біісмн. Хальмгин тўрўн Герой Делгі Эрднин баатр йовдлын тускар бичхлірн Семен Липкин «Љањєр» баатрлг дуулврин ўгмўд орулљ бичснь темдгті. Бає наста дііч Андрей Джимбеев Хулхтын, Элстин ґґр болсн діілдінд орлцад, Хальмгин єазриг сулдхсмн. Хґґннь бичіч дііні цагин болн дііч ўўрмўдин туск ўўдіврмўдірн теднд утх-зокъялын бумб тівсмн.
«Хальмг ўнн» газетин ах редактор Бембин Евгений дііні туск дегтрмўдин тускар келхлірн Бадмин Алексейин «Цаєан толєа» («Белый курган») гидг романиг сурєуль сурчах цагтан умшсан тодлв. Тґрскін харсгч Алдр дііні љилмўдт Хальмгин єазрт болсн дііні йовдлмудын тускар келљіх дегтр ўнндін болсн тоотыг илднь ўзўлљіні. Сурєульчнр немшнрин ўўлдврт харш болљ, іілго ўўлдљісні тускар терўнд умшљ болхмн. Ўнндін болсн тер йовдлмудыг ўзљ йовсн кўн иим дегтр бичљ чадсмн. 18-дін Бадмин Алексей цергт мордад, Сталинградын харслтд, нань чигн біір бірлдінд орлцсмн. 1943-ч љилд хальмг офицермўдиг болн цергчнриг цергіс буулєад, Широковск ГЭС тосхлєнд йовулсмн. Дііні цуг зовлњгиг дааљ єарсн бичіч цуг терўгін дегтрмўдтін ўзўлв. Баєчуд болн сурєульчнр Хальмг улсин бичіч, О. Городовиковин нерті мґрін лауреат Бадмин Алексей нань чигн ўўдіврмўдиг умшхла, хальмг утх-зокъялын алтн кґрњлі таньлдхмн, гиљ ах редактор ўгін товчлв.

Галина ХЕЙЧИЕВА

Видео