Шону баатриг Бурятьд сергәв

16-01-2021, 14:33 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Урд цагт эң-зах уга Евразийн Ик көдә теегин зүркн болсн Алта Алг уулын эргндк һазриг Зүн Һарин догшн нутг гидг бәәҗ. Эн орн ода уга болв чигн, дуута Дөрвн Өөрдин домг-туульс, дун-үлгүр, баатрмудын йовдл чигн ода күртл бәәҗ, мана цагин әмтнә зүрк авлна. Теднә негнь Шону баатрин домг.

Шону баатрин үлгүр-домг XVIII зун җилин экнд Зүн һарин нутгт эклсн болдг. Өөрдин хуң-тәәҗ Цевң-Равднд хойр көвүн бәәҗ. Ахнь Зүн Һарин хатнас һарсн Һалдн-Церн, дүнь болхла Иҗлин торһудын Аюка хаана күүкн Налхн хатнас һарсн Луузң-Шону мөн. Домгин үгәр келхлә, хойр экәс һарсн ах-дү хойр бальчр-баһас авн сөрү көвүд бәәҗ. Һалдн-Церн ахнь төр бәрх сурлһ сурхд керсү, худл-мекд мергн, арһ-зальта күн бәәҗ. Луузң-Шону дүнь йоста баатр күүнә чидл-күчтә, шудрһ заңта, аң аңнхд, дә дәәлхд чадврта көвүн бәәҗ. Олн-әмтн Һалдн-Цернд дурго болад, Луузң-Шону дүүднь ик дурта бәәсн санҗ. Ахнь дүүдән үлү үзәд, худл-хуурмгар мекләд, хан эцкдән хов-җив зөөһәд бәәхләнь, Луузң-Шону баатр наһцнран темцәд Иҗл-Зәәд бәәсн хальмгуд тал һарв… Энүнә тускар мана хальмгудт нег кезәңк дун бәәнә:
«Нарн һөвин зеерд
Нааран хәләһәд цервнә.
Насни баһ Луузң Шуна
Наһцнран темцәд хатрна…».
Эдү мет дун Төв Азийин олн келн-улст бәәдг. Луузң Шону баатрин домг болхла, мана Иҗлин хальмгудт биш, Барун Моңһлд, Шиңҗәңгин өөрдт, бурятд, алтан өөрдт, хасгт, хакаст, киргст чигн ода күртл бәәһә. Бурятин һазр-нутгт өөрдин Луузң Шону баатрин домг яһҗ туссмб гихлә, Зүн һарин нутгиг манҗу дәәләд, нураһад хайхла, нег кедүхн өөрд үкләс зулад, әмнә арһ хәәҗ нег келн-сойлта, нег шаҗн-авъяста бурять Ирхуһин (Иркутск) сәәхн һазрт бүүрлв. Тер мана салтр болсн өөрд ода чигн тенд бәәһә. Эврә мал-ацаһан авч ирсн деерән Зүн Һарин олн домг, дун, тууҗ-үлгүр авч ирәд, шүлгән келәд дуулҗ, уга болсн нутган сандг бәәҗ. Луузң Шону баатрин эн дуулвр-үлгүриг 30-ч җилмүдт бурятин номт Александр Хамгашалов бичәд темдглҗ авв. Тиигәд мана өөрдин баатрин туск домг-тууль бурятин баатрльг дуулврин негн болсн мөн.
Эн җил Бурятин Улсин сойлын министерств Бурятин үндсни театр «Бәәһллә» (Байкалла) хамтрад, «Үлгрт күрх зам» (бурять келнә “үлгр” гидг үгиг мана келнд ода “баатрльг ахр дуулвр” гиҗ олнд медгддгәр келҗ болхмн) гидг сәәхн төсв эклсн бәәнә. Түүнд бурятин урн-бүтәлин ууһннь, амн-зокалын дееҗ болад, элнцг-хулнцг эцкнрәс дамҗҗ ирсн зун җилин туршт хадһлгдад бәәсн тууль-үлгүр сергәҗ, олнд соңсулад үзүлхин төлә көгҗм-ду дахулн татад һарһв. Эн төсвәр зурһан хонгт өдр болһн «Бәәһл» театрин үлгрчнр (җаңһрчнр мет хуучн үлгр дуулад келдг улс) нег хуучн үлгр дуулад, шин көгҗмин айсла таарулҗ, шин көгҗмин зевсг керглҗ өгнә. Түрүңк нааднь мана дөрвн өөрдин сүүлин баатр болсн Луузң Шону баатрин үлгр болв.
Терүг хуучн мөрн хуурин айсас һарһҗ, өдгә цагин зевсгин айст орулхин төлә «Дайда» гидг көгҗмин баг Бурятин үндсни оркестр хойр ниилв. Домг-үлгрин көгҗмиг ясад, шин айс-яңд орулад, докур (дирижерин модн) бәрҗ көгҗмчнриг ахлснь — бурятин театрин ах докурч (дирижер) Жаргал Тогтонов болв. Шону баатрин үлгриг болхла, Бурятин театрин үлгрч Галсан Ошоров олна чикнә хуҗр хаңһаҗ хәәрлсн болдг. Эн цагт коронавирусин гем-өвчн тарад-делгрәд йовҗахд, соңсх әмтиг хуралго, Шону баатриг делкән олн-әмтнд соңсулҗ үзүлхин төлә «Бәәһл» театрин ахлачнр сәәхн видео бичлг кеҗ авад, интернетд тәвсн болдг. Иим буйнта керг-үүл кеһәд йовхла, мана өвк-деедсин заяһар үлдсн алтнас үлү зөөр-эрднь хадһлад, дорас өсч йовх үйнрт үзүлн медүлх үлгүр болад бәәхлә, келн-сойлмдн делгрәд, олнд соньн болад хадһлгдад ирх гиҗ бурятин артистнр келнә.

КОРНЯН Геннадий

Видео