Бадмин Андра – утх-зокъялын судлач, шалһач

Җил хооран Хальмг Таңһчд маш һундлта йовдл болсмн. Мана ах номт, Хальмг ик сурһулин хальмг утх-зокъялын тиңкмин ачта багш, хальмг үндсни сойл, тууҗ, бичг делгрүләч Бадмин Андра таралңгин һазрур залрв. Кедү җилин туршарт хальмг кел-бичгиг, утх-зокъялыг, амн үгин зөөриг судлсн Андра-багш үйәс үйдән эврәннь гүн медрлән, ухан-тоолвран, улмҗллан үлдәҗ йовсмн. Өдгә цагт баахн наста эрдмтнр эн улмҗллан цааранднь делгрүлҗәнә.

Хальмг утх-зокъялын шинҗллһнә тууҗд Бадмин Андра онц орман эзлдгнь мɵн. ϴдгә цагт хальмгин хуучн үндсни сойл гүүнәр шинҗлгдәд уга, болвчн тер сойлыг эркн биш медх кергтә болҗана, юӊгад гихлә эндрк болн иргч цагин тɵриг урдк ɵвән медл уга, урдкин сәәниг эс шинҗлҗ, олзлҗ, олнд медүлҗ, ɵмәрән йовҗ болшгонь ил медгднә.
Бадмин Андран номин хаалһнь ХХ-ч зун җилин 60-ч җилмүдт эклсмн. Сарпулин багшин ах сурһулин хальмг келн-бичгин әӊг тɵгсәhәд, Москвад Әрәсән Шинҗлх ухана Академин Дорд үзгин шиҗллhнә күрәлӊгин аспирантурт орсмн. ХVII-ХVIII зун җилмүдин ɵɵрд-хальмгин дурсхлмуд гисн седвәр татад, шинҗллт кеһәд, 1969-ч җилд келн-бичгин номт цолан харссмн. Эн җилмүдт Бадмин Андра Санкт-Петербургин Һар бичгин дурсхлмудын саӊд бәәсн ɵɵрдин бичгин олн дурсхлмудыг үзәд, эдниг олнд медүлх ик чинртә тɵриг ɵмнән тәвснь мөн. «Ранние памятники ойрат-калмыцкой литературы ХVII-ХVIII вв.» кɵдлмштән баахн номт ɵɵрд-хальмгудын утх-зокъялын җисәг үзүлҗ, олн тɵрл зүүhин тод үзгин дурсхлмуд МоӊҺл болн Санкт-Петербургин Һар бичгин саӊд хадhлгдҗ бәәсиг онц темдглсмн.
1967-ч җилд Бадмин Андра аспирантуран тɵгсәhәд, хальмг келн, утх-зокъял, тууҗ шинҗллhнә күрәлӊгд ирҗ кɵдлсмн.ϴɵрд-хальмгин утх-зокъялын түрүн судлач болҗ, тод бичгиг тогталhна 320 җилин ɵɵниг темдглх кергтә гисн санаһан медүлнә. Энүг дɵӊнәд, 1968-ч җилин hаха сарин 5-6 ɵдрмүдт Элстд олн улсин номин хург болсмн. Энүнд Москва, Ленинград балһсдас болн Моӊhлас олн номтнр ирҗ, ик чинртә йовдл болсмн. «Для меня же, начинающего научного сотрудника, конференция имела огромнейшее значение не только потому, что к ее открытию были изданы две мои книжки («Роль Зая-Пандиты в истории духовной культуры калмыцкого народа», «Зая-Пандита. Списки калмыцкой рукописи «Биография Зая-Пандиты»), и в 1969-м году увидел свет сборник «Калмыцкие историко-литературные памятники в русском переводе», открывающий задуманную мной серию «Калмыцкие историко-литературные памятники». Я был счастлив, потому что конференция реанимировала некоторые важнейшие проблемы калмыцкой филологической науки и, как мне казалось, послужила мощным толчком для исследования проблем письменного наследия ойрат-калмыков», – гиҗ номт тер цагин тускар бичсмн.
Бадмин Андра Зая-Пандитын кеҗ-күцәсн аhу ик кɵдлмшин тускар олнд медүлсмн. Моӊhл келтнрин бичгин тууҗин тускар товчлад, Зая-Пандитын намтриг шинҗлҗ, орс келнд орчулсн Г.С. Лыткинә тускар бичсмн. Зая-Пандитын намтриг урн келәр, олнд медгддгәр, эврәннь ухан-тоолвран орулҗ, баахн номт гүн чинртә кɵдлмш барлсмн. «Зая-Пандита» кɵдлмштән Бадмин Андра Зая-Пандитын намтрин Санкт-Петербургин, Моӊһлын бар бичгин дурсхлмудын саӊд хадhлгдсн дɵрвн хүвлврин тускар медүләд, эдниг хоорнднь дүӊцүләд, ниит болн ɵвәрц орминь заасмн. Намтр зокъялмудын тɵрл-зүүhин тускар бичхләрн, кев-кецинь, урн ɵвәрцинь онц темдглсмн. Зая-Пандитын намтрин тасрхасиг тод бичгәр кɵдлмштән орулснь зɵвтә.
1969-ч җилд Бадмин Андран бүрдәсн «Калмыцкие историко-литературные памятники в русском переводе» гисн кɵдлмш барас һарад, хальмгудын сойлд ик чинртә йовдл болсмн. ϴɵрд-хальгудын кезәӊк бичгин дурсхлмуд түрүн болҗ ɵдгә цагт олнд умшад медхд амр болсмн. Эн хураӊһуд Баатр Увш Түмнә «Дɵрвн ɵɵрдин түүк», «Хальмг хаадудын түүк», Һавӊ Шарвин «Дɵрвн ɵɵрдин түүк», «Зая-Пандитын намтр», Ю.С.Лыткинә «Аюка – хан калмыцкий», «Материалы для ойратов» орсмн. 1971-ч җилд «Практический самоучитель старокалмыцкой письменности» барас һарад, тод бичгиг дасхд икәр туслв.
1975-ч җиләс авн амрлһнд һартлан Бадмин Андра Хальмгин ик сурһулин хальмг келн болн утх-зокъялын тиӊкмин доцент болҗ кɵдлсмн. «Тод бичг», «Хальмгин кезәӊк утх-зокъял», «Хальмгин тууҗ – утх-зокъялын дурсхлмуд», «Хальмг утх-зокъялын тууҗ» болн нань чигн кичәлмүдиг заасмн. Эннь багшлх ик неквртә эв-арһин дɵӊцл дегтрмүд болв. Багшин үүлән кен бәәҗ, Бадмин Андра оютнрт зɵрүлҗ «Калмыцкая дореволюционная литература» (1975, 1984), «Сарин герл» (1991), «Оюни зул» (1998), «Калмыцкие историко-литературные памятники. Лунный свет» (2003), «История калмыцкой литературы» (1981) дегтрин ɵɵрд-хальмгудын утх-зокъялын туск бɵлгүдиг бичсмн.
Энткг-тɵвдин утх-зокъялас ɵɵрд келнд орчулгдсн дурсхлмудыг номт гүүнәр шинҗлсмн. Эннь «Үлгүрин дала», «Сувшид», «Оюни түлкүр» дурсхлмудын хүвлврмүдиг дүӊцүлҗ, онц ɵвәрциг темдглсмн.
Бадмин Андра хальмг улсин тууҗ, ном делгрүлҗ, ик ач-тусан күргсн нертә үүлдәчнр Очра Номтын болн Боован Бадмин нерд сергәҗ босхсн номт мөн. 1980-ч җилд Боован Бадмин «Чикнә хуҗриг» хальмг келәр «Теегин герлд» барлсмн. Эн дурсхл 1916-ч җилд Питер балһснд чолун барар тод үзгәр барлгдсмн. Аспирантурт сурчасн цагтан баһ наста номт нег сардан Санкт-Петербург балһснд дорд-үзгин шинҗллһнә күрәлӊд бичгин дурсхлмудын саңд болн Санкт-Петербургин Дорд үзгин дацӊгин номин саӊд көдлв. Тегәд тенд тод бичгәр бичгдсн дурсхлмудыг шинҗлсн цагтан Боован Бадмин «Чикнә хуҗриг» түрүн болҗ үзсмн. Тер дурсхлыг тод бичгәс бичҗ авад, ɵдгә цага хальмг келнд буулһад, барлхар седхләнь зөв өгсн уга. Юңгад гихлә тиигхд бурхн-шаҗн бурушагдад, тод бичгиг чигн икәр керглдго цаг бәәсмн. Олн җил давад, номт тер кɵдлмшән барлад, «Сарин герл» хураӊһуд Боован Бадмин «Чикнә хуҗр» зокъялан орулсмн.
Бадмин Андра Бурхн багшин ном делгрүллһнд ик тәвцән орулсмн. ХХ зун җилин 80-90-ч җилмүдт мана орн-нутгт ик хүврлт болад, урднь тамһта бәәсмн тɵрмүд секгдҗ, хальмгуд шар шаҗндан нуулго шүтдг болсмн.
Бурхн багшин номиг олнд медүлҗ делгрүлх цаг ирәд, номт «Дорҗ Җодв», «Алтн герл» болн нань чигн номиг тод бичгәр болн ɵдгә хальмг келәр буулһсмн.
Бадмин Андра – Әрәсән бичәчнрин Ниицәнә гешүн, хальмг зокъялчнрин, тедн дунд Калян Санҗин, Кɵглтин Даван, Буджала Егорин, Тачин Анҗан, Эрнҗәнә Константинә, Саңһҗин Босян үүдәлтиг шинҗлҗ, олн статьяс барлҗ һарһв.
Нармин Морхаҗин, Дорҗин Басңгин болн нань чигн бичәчнрин әмдрлин болн үүдәтин хаалһин тускар номт бичсмн. «Төрскн келн – үнтә зөөр» статьядан номт иигҗ бичсмн: «Хальмг келн – мана улсин әмн-кишг. Эврә келән эс медсн, эврә келән мартсн, нег үлү төрскн келән һәәлсн күн – эврә үндсни авъяс- заңшалан, өвкнрин тууҗан, уг-һарлһан, байн зөөрән меддго муңхг, тенг күн». «Билгтин урн өв-оюни ширглт уга булг» статьядан Калян Санҗин шүлгләниг шалhҗ, «Һурвн тɵрлт», «Ишкә деевртин нутгт» поэмсиг шинҗлсмн. «Калян Санҗ – хуучн үйин бәәдлиг, заңшалыг дегд ивтркәһәр меддг, хальмгин үндсни эрдм, сойл хадһлач билгт, алдршсн шүлгч, тер цаг үзүлҗ нәәрүлсн хамгнь (хуучн тууҗ, этнографин халхар ном болҗ тоолгдхмн) тегәд чигн зокъял болһнаннь мөр болвас – урн билгин зөөр гиҗ үнлхмн», – гиҗ алдр шүлгчин тускар бичснь зɵвтә.
Кɵглтин Даван үүдәлтин тускар «Цаган hатлсн шүлглән», «Честно заслуженные строки», или мудрость поэзии» статьястан алдр шүлгчин зокъялмудыг шалһҗ, ухан-тоолвран медүлсмн. «Көглтин Дава – гүн ухантн, нәрн бодлгч шүлгч, кетркә билгтә урн-зокъялч. Күңкл чееҗ, цецн ухан, оюн-билг онц күүнд бәәдг болв чигн, зуг тер оюн-ухан, эрдм-билг онц бийәснь үүддг уга йоста, олна удандан ухалад туңһасн, зөөсн зөөр-медрлиг бийдән шиңгәснә ашнь мөн», – гиҗ Бадмин Андра бичсмн.
Эн номт утх-зокъялын шалhана халхар зɵвәр эләд кɵдлмш күцәсмн. Хальмг бичәчнрин үүдәврмүдиг шалhҗ, олвр болн дуту-дундынь темдглсмн. Бадмин А. «Зултрhн – теегин ɵвсн», Байдын С. «Тагтс» болн «Һурвн җилв», Балакан А. «Элст деер мандлсн одн», Калян С. «Далад дусал немр», «Иньгллт гисн иим», Җимбин А. «Күүнә җирhл иим», «Цергә биш улс», Тачин А. «Эцкин сүл бичг», «Комиссарин одн» болн нань чигн зокъялмудыг шалhҗ хәләсмн. 2013-ч җилд Бадмин Андран хальмг утх-зокъялын туск статьясиг «Урн үгин күчн» хураӊһуд барлҗ hарhв. Багшнр болн оютнр хальмгар шинҗллтин кɵдлмш кехләрн, эн дегтрәр бәрмт кеһәд, үлгүр-дамшлт авхд кɵтлврч болдгнь мɵн.
Бадмин Андра ɵɵрд-хальмгудын үүдәҗ, кесг зун җилмүдин туршарт хадhлҗ йовсн бичгин зɵɵриг сергәhәд, олнд медүлҗ, сойлын чинриг ɵɵдлүлҗ, утх-зокъялын делгрлтд ик ач-тусан күргсн ач иктә номт мɵн.

ЦЕДНӘ Светлана,
Хальмг ик сурһулин доцент,
филолог номин кандидат

Новости по теме

• 

  ЧАДМГ МИНИСТР БИЛӘ
  ЧАДМГ МИНИСТР БИЛӘ
• 

  Халун зүркнднь хальмг теегнь хантрата
  Халун зүркнднь хальмг теегнь хантрата
• 

  Таңсг билгтә домбрч Манҗурга Булһн
  Таңсг билгтә домбрч Манҗурга Булһн
• 

  Советин Союзин Баатр
  Советин Союзин Баатр