Цаһана домгуд

11-02-2021, 16:44 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Байр-нәр дундас Цаһана байр гиснь хамгин ик чинртә юмн. Кезәнә мана өвкнр Цаһаһан бүкл сардан темдглдг бәәҗ. Хальмг-өөрд сарин литәр һол өдрмүднь гиҗ цаһана 1 шинәс авн арвн тавн (Мәәдр өдр) күртл тоолгдна. Энүг шин цаһан гиҗ келдг, арвн тавнас сарин чилгч күртл хуучн цаһан гиҗ келдг бәәҗ. Тиигхлә Цаһан сарин байриг юңгад «Цаһан сар» гиҗ нерлдг болсмб гисн сурвр һарч ирнә. Ода деерән терүнә тускар номтнрин ухан-тоолвр әдл биш, зәрмснь цаһан сариг урднь намрин сармудт темдглдг бәәҗ, зәрмснь хаврар кедг бәәҗ, – гиҗ негн деерән ода чигн һарад уга. Цаһан сарин байр йисн зүүл утх-чинр зүүнә гиҗ Моңһлын номт Һаң-Тогтх бичнә. «Цаһан сар» – шин җилин байр, теңгр сәкүснд нерәдсн мөргүлин байр, ульрлын сәәхн хаврин байр, малчнрин байр, насна байр, хәәр-энрлин байр, төрл-садна залһлдан бат оршхин байр, нәр-наадн, байр-байсхлңгин байр, ясл чимг номин байр, гиҗ иим тәәлвр кесн болдг.

Цаһана байриг бүкл сардан кедг учраснь «Цаһан Сар» гиҗ күндлҗ нерлсн болхнь маһд уга. Цаһан Сарла бидн, цуг моңһл келтнр, цаһа бәрхләрн, «Үвләс менд һарвта?», – гиҗ мендлцдг йоставидн. Цаһа бәрсн цагт келдг эн үгәс үзхнь, көгшдин келсәр, үвлин киитнәс эрүл-менд һарад, дулан хавр тосад, өвсн-ноһан шавшад урһҗ, цаһан идән элвг-делвг болтха гисн иткләс Цаһан Сарин байр үүдәгдсн болх. «Цаһан» гиҗ нерәддг болсна бас нег учрнь болхла, моңһл келтнр цаһан өңгиг маш икәр күндлдг бәәсмн. Энүнә тускар моңһлын эрт цагин дурсхлмудт иигҗ темдглсн бәәнә: сән-сәәхн юмна эклциг цаһан өңгәр нерлҗ келдг бәәҗ. Тедү мет бидн “цаһан хаалһ”, “цаһан седкл”, “цаһан мөр”, “цаһан төр”, – гиҗ сән буйнта юмна тускар келнәвидн. Цаһан өңг болхла әрүн цевр, өлзәтә, байрта әмдрлин темдг гиҗ үздг келн-улсин үзл-седкләс терүг күндлх, тәкх, йорлх утх-сана зүүдг болсмн.
Цаһан Сарин байриг Моңһл улсин, Китдин моңһлчуд, шинҗәнә өөрднр «шин җилин байр» гихлә, Хальмгт «хаврин байр» гиҗ меднә. Тернь мана хальмг литәр лу сарин негн гидг өдр. Цаһан Сарин байран давулсна хөөн теңгр дуларад, зурмн нүкнәсн һархла, хавр болсна темдг гиҗ үзнә.
Хальмгт болн Шинҗәнд темдгтә Цаһан Сарин туск домгуд олн-зүсн бәәнә. Цаһан Сарин туск домгт келгддг Окн Теңгриг (Һалын Окн Теңгр гиҗ бас келнә) шинҗәнә өөрднр Сам Сәкүсн Бурхн гиҗ келнә. Окн Теңгр болн Сам Сәкүсн Бурхн болхла, күчтә маңһсиг хораһад, цуг әмтиг үкләс харсҗ авад, эгл улст байрта җирһл учрасар, «ик байр» кеҗ темдглдг болсмн.

Хальмг улсин
Цаһана туск
Муукан Саһа күүнәс бичҗ авсн «Цаһан Сар» гидг хальмг домгт иигҗ келгднә: “Ноһан Дәркин гегән олн-әмтән харсхин төлә, маңһст зөрц бәргдәд, хатнь болна. Җил болад, көвүн һарна. Маңһсин әмнь һурвн һууҗмулд бәәхинь медәд, Ноһан Дәрк терүг алад, толһаһинь һанзһлад, көвүһән теврәд, цаһан-бор мөрән унад, орн-нутган темцәд һардг болна. Зууран Байн дала гидг далан эрг деер көвүһән үлдәчкәд йовҗ йовтлнь, Окн Теңгр тосад ирнә. «Тер маңһсин көвүһитн хорахмн» гиһәд, Окн Теңгр Ноһан Дәркиг дахулад, далан көвәд үлдсн көвүнднь ирхләнь, көвүн босад, Окн Теңгрлә ноолддг болна. Ноолда-ноолдад бәәҗ, Окн Теңгриг көвүн диилн алдад ирхләнь, Ноһан Дәрк Окн Теңгрт келдг болна: «Көвүнә хойр далын хоорнднь нүкн бәәнә, тернь көвүнә әмнь болдмн, терүгинь суһ таттн». Окн Теңгр тер нүкәрнь хурһан орулад, көвүнә улан хоолынь таслад алдг болна. Тегәд Ноһан Дәрк Окн Теңгртәһән дәәһән дәәләд, дәәсән дарад, эврәннь орн-нутгурн йовна. Сарин 1 шинлә өрүн өрлә, альхна эрән үзгдх кемлә гертән орҗ ирәд, орн-нутгиннь улсла цугталань һар авад мендлнә. Ноһан Дәркин гегән болн Окн Теңгр ирсн өдр – сарин му, җилин му, өдрин му өдр бәәсн санҗ. Тегәд тер сариг Цаһан Сар гиҗ олн-әмтн нерәдәд, тер өдрәс авн хальмг улс Цаһан Сарин 1 шинлә байр кеҗ цаһалдг. «Мендвт! Менд һарвта?», – гиҗ эн өдр харһхларн, хальмгуд нег-негндән һаран өгч келдг болсмн”.
Тегәд маңһсин көвүг алсн цуста һаран эс уһасн учрас, ханцан атхҗ, барун һариннь цусан далдлад, мендлсн гинә. Тер учрас диилвр бәрәд, Цаһан Сарин байр темдглхләрн, барун һаран өгәд мендлдг болсмн. Иигҗ домгт келгдсн кевәрн ханцта барун һаран өгәд мендлцх йосн болдг мөн.

Шинҗәнә өөрдин
Цаһана туск
Эрт урд цагт маӊһсин орнд нег күчтә маӊһс төрдг болсн санҗ гинә. Кемр эн маӊһс төрәд экин уургт цаддг болхла эн йиртмҗ деер терүг диилдг баатр йир һарх уга гинә. Эн маӊһсиг экиннь уургт цадхлго эс алхла тер маӊһс нарт йиртмҗин күн-әмтиг зәлгәд идчкәд, күүнә йиртмҗ маӊһст эзлгдх аюлта болдг гинә. Тигәд Сам Сәкүсн маӊһсин орнд күрч маӊһсин орна нег үкрчд нег сәәхн күүкн болад төрдг җигн. Эдү-тедү җил болснас хооран маӊһсин хаана көвүн гер авдг болҗ гинә. Тегәд маӊһсин хан нутгасн хамгин өӊг-зүстә күүк хәәҗ йовад эн үкрчин күүкиг тооһад көвүндән авч гинә. Тиигәд Сам Сәкүсн кедү сар болад давхр болад гесн дотрк маӊһсиг саринь күцәлго алый гиҗ санад нег сө маӊһсин хоӊһр һалзн лусиг унад орһҗ гинә. Маӊһсин хан медәд көөснд хоӊһр һалзн лус һацата юмншң төрдг болҗ җигн. Түүнә төрхиг күләтл маӊһс күцәд ирх шахснд гесинь үлдәр хаһ татад келинь авч хайҗ: “Үүнәс хооран лус гидг адусн бичә төртхә!” – гиҗ харал тәвҗ гинә. Түүнәс экләд лус төрдг уга болсн гинә. Тиигәд Сам Сәкүсн түүнәс цааран зулҗ йовад маӊһсин ач көвүг хар алвар һарһҗ гинә. Тер көвүн һарм цацу экин өвдгцә болҗ өсәд эктәһән бәрлдҗ гинә. Сам Сәкүсн эн көвүтә бәрлдәд күчнь күрдг угаг медәд зад татҗ киитн шуурһ көдлһәд түүг беерүләд дарад чавчдг болхла тер маӊһсин көвүн: “арвн сар экин геснд бәәсн болхлам, алтн шар уургинь көксн болхлам” гиҗ һундлан келҗ гинә. Тиигәд Сам Сәкүсн терүг кедү әӊгләд чавчад, деерк, дундк, дорк замбу-тивин аль негнднь хайх гихлә түүнә күүрт күн-әмтн хордг болхар адгтан Сам Сәкүсн шүдндән шиӊгәҗ гинә. Тиигәд Сам сәкүсн Балдн Лхамо гидг бурхна чирә хар болдгин учр иим гинә. Тиигәд Сам Сәкүсн дәәсән дарад нутгтан ирхлә өр цәәҗ. Олн бурхд эн хәрд йовад маӊһста дәәлдәд, дәәсән дарад ирсн баатран угтҗ ирәд: “Менд ирвт? Цаһан хаалһар йовад цаһан хаалһар ирвт?” – гиҗ бурхн багш мендлцхлә Сам Сәкүсн маӊһсла ноолдад һарнь цусн болсн һаран ханцн дотран нууһад мендлцдг җигн. Үүнд бурхн багш хойр альхарн һарин һууриг хавчн мендлцҗ гинә. Үүнәс экләд өөрд күмүс цаһана цагт тиигҗ мендлцдг болҗ гинә.
Цаһана өрүнд
мөргдгин туск
Цаһана нег шинд өрүн эрт босад мана хальмг улс, шинҗәнә өөрд, цуг моңһл улс Окн Теңгртән саң тәвҗ мөргәд, дарунь мендлцдг. Тегәд шинҗәнә өөрд дунд бас Цаһана нег шинә өрүнд юңгад мөргдгин туск домг үлдсн бәәнә.
“Элҗгн чиктә хан күн әмтиг генүләд бәәдг болна. Хан аңһучлҗ йовад, уулын аһуд түрәд зүдҗ йовсн эк көвүн хойриг үзәд, авч одад, зарц болһад, даҗрдг болна. Цаһан Сар өөрдҗ ирсн цагла, экнь босад, уулын аһудан хәрнә. Көвүн ардаснь одад, аһудан орхла, экнь сүркә сәәхн кеерчксн бәәдг болна. Тегәд көвүндән «Хаана төр сольгдв» гиҗ бичсн олн цаас авад, хаана бәәшңд хәр. Өр цәәхин өмн хаана бәәшңгин ик үүднә хаҗуд күләҗ бә. Өрүн эрт нарн һарх үзгәс улан хү салькн ирәд, хаана бәәшңгиг дәврүлн киискх. Тер үйд тер олн бичгиг салькнд киискҗ оркад, дарунь хаана бәәшңд һәрәдҗ орад, хаана толһаг чавчҗ хай» гиҗ келәд, өгнә. Көвүн, экин келсн йосар, хаана бәәшңгин ик үүднд зогсҗ бәәтл, нарн һарх үзгәс теңгрт тулм улан хү салькн ирәд, хаана бәәшңгиг унһана. Көвүн олн бичгән салькнд киискҗ оркад, бәәшңд орад, хаана толһаг чавчад, диилвр олна. Тегәд ончн көвүн хан болад, төр-гүрнән закрад, түмн улсан төгс җирһүлсн болдг. Тер үйәс экләд Цаһан Сарин нег шинд буйн иктә улан хү салькиг дурсххин төлә, җил болһн Цаһан Сарин нег шинд өрлә босад, деер мөргх бөлсмн.
Цаһан Сарин байрин туск домгин аһулһ күн-әмтнд төвшүн байр җирһл олх гисн бурхн-шаҗна, эгл улсин иткл-сүзгин, зөв йосна үзл-седклиг багтҗана гиҗ келҗ болна. Цаһан Сар болсн цагт өрк-бүләрн, элгн-садарн, нутг-нурһарн, ке хувцан өмсәд, хоорндан мендлцҗ цаһаһан кеһәд, нарн һархин кемд, идән-ундна дееҗән, цаһан идәнә дееҗән авч һарад, алтн делкәд, шар нарнд, дөрвн үзгин нәәмн зувкин эздт, һазр-усна савдг-шивдгт, нутгин овад саң-күҗ умлһад цацл цацна. Тегәд цацл цацсна дарунь цаһална.

Байндала, Манҗин Намру
(“Хэҗин шиана (Харшарин) ардын амн үлгрин хураңһу”, Осорин Утнасн “Шинҗәән өөрдин болн хальмгудын домг-үлгүрмүд, омгуд, амн-үгин тууҗс: дүңцүллһн болн зергүллһн” гидг дегтрмүдәс)

Видео