Цаһан Сар темдглдг йосн

16-02-2021, 14:44 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Кезәнәс нааран мана өөрднр Цаһан Сар байриг темдглдг йоста. Эн байр сарин литәр шин җилиг угтҗах байр болҗана. Җилин сүүл өдриг “бүтүн” (30-ч өдр), сарин эклц өдриг “шинин негн” гиҗ нерәднә. Хальмгуд Зулын байрар нас авдг, хәрнь моңһлын өөрднр Цаһан Сарар нас немдг. Тиим болхла эн байр ик чухл байр болҗана. Цаһан Сар зөрүлҗ олн өдрин өмнәс белдвр кегднә. Мана өөрднр эн байриг әдлхн темдглдг йоста болв чигн, зуг бичкн йилһвр бас бәәнә.
Бүтүнә сө сар уга бүтү харңһу бәәдг болхла, тиигҗ нерлҗ. Эн өдр болхла, тавгт тәвдг боорцг шарҗ, мах-шүүсән болһҗ, әәрг-чигә, шүүрмгән белдҗ, гериннь тоос гүвҗ, герин өөр бәәх толһа деер чолуһар ендр (чолуһар бәрсн ова) гиҗ юмиг босхна. Бүтүнә асхн төрлин ах күүнә герт цуглрад бүтүг темдгләд давулна. Көгшн улс хөөнә ууц, үкрин өвцү, наадкснь хөөнә ха чанна. Болһсн махнас зәрминь авад цацлын мах гинә. Цацлын махиг шинин негнә өрүн хаңһа делкәд өргдг. Бүтүнә өдр бөөрг, бууз гиһәд бүтүн хот иднә. Бас дәкәд үкрин чимгн ясиг цокҗ, хаһлад “бүтү хаһрла” гинә. Яһад үүг үүлддг гихлә, бүтү өдр хаһрҗ, шин җил эклтхә гиҗ белгднә. Шинин негнлә, Лхамо бурхн күн болһнд нег нас өгнә. Зуг Лхамо бурхиг хорлхар гиһәд шулмс бас дахч йовна. Тегәд ишкә герин ораднь Лхамо бурхна мөрн уутха гиҗ мөс тәвнә. Одак шулмсиг зәәлүлтхә гиҗ үргстә харһанаг (урһмл, карагана) модна ацаг тәвнә.
Шинин негн
Цаһан Сарин шинин негнә өрүн нарн һархас урд, өр цәәхлә босад лус савдг, хаңһа делкәд мөргҗ цә, идәнә дееҗ өргнә. Энүг “деер мөргх” гиҗ нерәднә. “Деер мөргх” йоснд гергн (наста) күн орлцх йоста, баһ наста күүкн орлцхш. “Деер мөргхдән” одак герин хаҗуд босхсн ендр деерән һал түлнә. Түлсн һалдан өвцү, эс гиҗ хөөнә ха өргнә. Түүнә хөөннь ендрән нар зөв төгәләд алхна. Тер өрк-бүлин күндтә күн эс гихлә эцк күн домбта цәәһән бәрәд, үр-күүкдтнь цацлын мах, тавгта идәһән бәрәд цувад йовна. Хаңһа делкәдән шин цәәһин дееҗ, идәнә дееҗән цацад “такмо хәәрхн” гиһәд зәрмнь келхлә, “цог хәәрхн” гиһәд нар зөв һурвн дәкҗ эргәд төгәлнә. Эн йосиг давулсна хөөн, махлаһан ендрин хаҗуд тәвәд күслән келәд, мөргәд бас нар зөв һурв төгәлнә. Түүнә дарунь ендрин хаҗуд бий бийтәһән цаһалад (һар һарарн атхлдад мендлцх, золһх), цуһар сууһад шин цә, идәнәс идәд ууна.
Бас шин цаһа ямаран болҗахин тускар күүндәд сууна. Иигәд деер мөргх йосн дуусна. Тегәд гертән хәрҗ одад, герт үлдсн улсла цаһална. Дарунь цуг өрк-бүләрн ах наста, медәтә улс, ах-эгч күүнә гертнь одад цаһалад золһна. Цаһалхд цеерлдг йосн бәәнә. Эр күн гергтәһән цаһалдго. Одсн әл, ирсн әмтнд цугтаднь белг бәрүлнә.
Шинин негнә өрүн давулдг бас нег йосн болхла “мөр һарһх” йосн. “Мөр һарһх” гидгнь гертәсн нег үзгт йовад талдан үзгәс ирхиг келнә. Эр күн нар зөв, эм күн нар буру эргҗ йовна. Эннь орҗах җилин хаалһ, замиг ясад чиклҗәнә гисн утхта. Цаһан Сар болхла, зуг инәһәд көөрәд суудг байр биш санҗ. Хәрнь зөвәр цагтан нег-негтәһән харһад уга, нег-негнәсн хол бәәршлдг ахнр-дүүнр харһҗ, ю-бис күүндҗ, сән-мууһан медлцҗ, эврән үр-күүкдән төрл-саднларн таньлдулдг, эс гиҗ тер улсин үр-күүкдиг медҗ авдг ончта байр болҗана.
Алтн Чолуна Һуңһа-Дорҗ
(Улан-Баатр, Моңһл Улс)

Видео