Ууҗан Нохашкин Бадм: дуулдг күүнә седкл цаһан

16-02-2021, 14:49 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Одахн хальмг кел көгҗүлхд туслдг «Хальмг келн» гидг олна саңгин һардач, көгҗмин зокалч (композитор), «Зултрһн» гидг олн-әмтнә ансамблин һардач Ууҗан Нохашкин Бадм (Уджаев Борис Николаевич) мана редакцд гиич болад залрҗ ирсн бәәнә.
- Күндтә Нохашкин Бадм, бийин туск нег цөөкн үг келҗ өгтн.
- Нә, Ууҗан Нохашкин Бадм гиҗ намаг хальмгар нерәднә. Би 1955-гч җилд Новосибирск гидг балһснд төрләв. Эцк мини «Ниицән» (Калмыцкий Базар) гидг һазра күн билә. Экм хошуда күүкн билә. 1958-гч җилд Хальмгур ирәд, тер цагас авн ода күртл эврә һазртан бәәнәв, эврә келәрн күүнднәв, эврә сойл-эрдмән туурулнав. Бичкдүдиг дасхнав, оютнриг дасхнав. Медәтнрт «төрскн келән бичә марттн» гиҗ оньдин келәд бәәнәв. Би Элстин сойл-урлгин сурһулиг чиләләв. Краснодар балһснд «Дирижер хора» гидг мергҗләр ик сурһулян чиләләв. Түүнәс хооран Казань балһсна консерваторийд «Композиция и теория музыки» гидг мергҗләр ик сурһульд орлав. Тенд бас сурҗ бәәсн Манҗин Аркадь 1989-гч җилд сурһулян чиләлә, би 1990-гч җилд сурһулян чиләләв. Түрүн хальмг көгҗмин зокалч Чонкуша Петр бас тенд сурһуль сурла. Тегәд, Чонкуша Петр, Манҗиг Аркадь ма һурвн эрдмтә көгҗмин зокалчнр, сурһуль авсн улс бәәнәвидн. Нуура Владимир, Шугран Вера, Санҗин Николай болн оңдан хальмг шүлгчнрин шүлгин үгмүдиг айстан орулад дуудан бичнәв. Олн бичкдүдин дун бичләв, көгҗм зокалав. Баһчудт нерәдсн дуд чигн, аав-ээҗнрт нерәдсн дуд чигн бәәнә.
- Та «Бамб цецг» гидг ду-бииһин ансамбльд хормейстер болҗ көдлҗ йовлат гиҗ меднәв. Эн көдлмшин тускар келҗ өгхнтн.
- Сурһулян чиләснә дару күн болув. Көвүм һарв. «Бамб цецг» гидг ду-бииһин ансамблин ахлач Нәдвдә Петр намаг көдлмшт дуудв. Тегәд 1981-гч җиләс авн 1989 җил күртл ансамбльд көдлҗәләв. 1989 җилд ах дирижер болад көдлләв.
- Та нертә артистнрлә хамт көдлдг биләт.
- Ээ, Ильцарңгин Валентина, Һәрән Валентина, Муукан Антонина, Эрднин Валерий, Мацга Владимир, Шульга Николай тиим ик нертә дууч-биичнрлә хамдан көдлҗ йовлав. Цугтаһинь таняд үүрлдг биләв. Нә, тиигәд дууһан дуулад, бииһән бииләд, олн әмтиг байрлад бәәнәвидн. Ду дуулдг күүнә седклнь цаһан болад, хаалһнь бас цаһан болна, – гиҗ санҗанав.
- Цаг һашута, күчр болв чигн мана өвкнр юунас чигн әәлго дуулад биилдг билә, эс минь?
- Тиим. Һашута цагт һашута дуд һарна. Нәр-хүрмд хүрмин дуд һарна.
- Хальмг дуд олн янзта. Ахр дуд, ут дуд, шог дуд, домбрт келдг дуд бәәнә. Та юн гиҗ санҗант?
- Тиим. Би сурһульд сурҗ бәәхлә, хальмг амн-зокалыг (фольклор) судлдг биләв. Хальмг селәд эргәд, медәтнрлә харһад, күүндәд, теднә дуулсн дуудыг, тәвсн йөрәлмүдиг бичдг биләв. Тер цагас авн би хальмг келнд орад келән меднәв. Мана өвкнр сансн санаһан дуунд орулад, олн әмтнд дуулад келҗ өгнә.
- Ут дуд гидг бас сәәхн дуд бәәнә. Моңһл улс, Буряд улс, Хальмг улс һурвн утар дуулна. Оңдан нүүдг улст, Хасгт, Маңһдт тиим ут дуд уга. Эн туст юн гиҗ меднәт?
- Яһад гихлә, мана өвкнр нүүдг цагт дууһарн йовсн һазран темдглдг билә. Хойр-һурвн ду дуулхла арвн километр өңгрҗ болна. Тегәд, дун гисн километр биш, дун «песня» гидг орсар болх.
- Хальмгуд биилхдән дурта. Биилдг дуд олн бәәнә.
- Олн бәәнә. Селән-селән болһнд әмтн эврәнь үгмүдән орулад дуулцхана. Нег дәкҗ тиим инәдтә юмн болв. Баһ-Дөрвдә района Унһн Төөрәч гидг селәнд одлав. Тиигәрән одхла, тенд хүрм һарчана. Көгҗмч Ууҗан Борис ирҗ, маднта хүрмд нәәрлхм гиҗәнә. «Аакин күүкн Котуш» гидг дууг маднд дуулад өгчк гиҗ сурна. Би дуулад өгхлә, нег өвгн босад, «энчн мана дун биш, бидн оңдан дууг дуулнавидн» гиҗәнә. Һазр-һазр болһнд әмтн невчк айсинь соляд, невчк үгинь соляд эврәһәрн дуулцхана. Үстин районд Үст Эрдниевск хойр селән бәәнә. «Деләш» гидг дууг Үстәхн «мана дун» гихлә, Эрднихн «уга, мана һазрин дун» гиҗәнә.
- Эврә бичсн көгҗмин тускар келҗ өгтн.
- Мини бичсн бичкдүдин дуд, дурна дуд бәәнә. Кесг театрин нааднд бичсн көгҗм чигн бәәнә. Симфоническ оркестрин 12 поэм бәәнә. Эн 12 поэм «Җаңһр» гидг хальмг баатрлг дуулврин 12 бөлгт нерәдсн поэм болҗана. Хойр бичкдүдин балетд көгҗмиг бичләв. Негдгчнь, араб улсин туулин сюжетар тәвсн балет, хойрдгчнь балет болхла, Хоньна Михаилын бичсн «Мектә зара» гидг туульд тәвсн балетд көгҗмиг бичләв. 1991 җилд бидн Панькин Аркадьла хамдан «Цаһан ботхн» гидг сән марһан келәвидн. 1991 җилд нәәҗнртәһән бидн «Тюльпанчик» гидг ансамбль бүрдәләвидн. Өдгә цагт «Тюльпанчик» гидг ансамбль ик нертә болад, нарт-делкә эргәд билг-эрдмән үзүлнә.
- 1986-гч җилд «Зултрһн» гидг ансамбль бүрдәсн билә. Эн ансамблин тускар келҗ өгхитн сурҗанав.
- Эн ансамблин Абушинова Виктория түрүн һардач болад көдллә. Энүнә хөөн Цевгә Лариса ирәд көдллә. Терүнә хөөн мана күчтә хормейстер Җамбин Валентина һардач болад көдллә. 2006 җилд би ирәд, ода күртл һардач болҗ көдлнәв. Ансамбль мана эврә ухата, эврә хаалһта, эврә тоомсрта болна. Багшнр, эмчнр болн оңдан эрдмтә әмтиг хальмг дун негдүлнә. Мана ансамбль иигҗ бүрдв: Дорҗихн, Цеднәхн, Кончихн, Цәкрихн өрк-бүләрн хурлдад, цә уулдад, ду дуулдг билә. Нег дәкҗ әәлин күн ирәд, «таднд ансамбль бүрдәх кергтә» гинә. Тиигәд ансамбль бүрдәлә. Хамгин баһ наста мана ансамблин орлцач тәвн тавта, хамгин өндр наста орлцач найн дөрвтә. Мана орлцачнр наста болвчн, өдр-сө уга, үвл-зун уга цагт цуглрад дууһан дуулна. 2010 җилд бидн хальмг келнд дөң күргхин төлә акциг келәвидн: һурвн сард хальмг селәд эргәд 106 концертыг келәвидн. Тиигәд, концертын рекорд тәвәд, «Гиннесин рекордын дегтрт» орувидн. Ода мана ансамбльд 5 концертын көтлвр бәәнә. Бичкдүдин садт ирәд, «Буги-Вуги» гидг көтлврин дуудыг дуулад, бичкдүдлә нааднавидн. Дәкәд эклц классмудт сурдг сурһульчнрт нерәдсн шишилң көтлвр бәәнә. 5-ч классас авн 9-ч класст сурдг сурһульчнрт оңдан концертын көтлвр бәәнә. Ах классин сурһульчнрт, оютнрт дурна дуд дуулад, тууҗин дуд дуулад концерт кенәвидн. Шиңкән күн болсн әмтнд, наста әмтнд оңдан дуд дуулнавидн. Мана концертмудт бидн нег бадгиг дуулад хәләдг-соңсдг әмтн дарук бадгиг дуулна.
- Тана ансамбльд домбр цокдг орлцачнр бәәнү?
- Бәәнә. Дасхад бәәнәвидн. Ут ду дуулдг әмтн бәәнә. «Нур дунд», «Сөм хамрта пранцс», «Алта деер һархнь», – гидг нертә кезәңк ду дуулнавидн. Эн җилд мана ансамбль 35 җилтә болна. 35 җилин туршарт мана ансамбль көдлнә. Тегәд, хальмг дууна хураңһу белдҗәнәвидн.
- Нә, Нохашкин Бадм ах, тана кесн көдлмш уралан йовтха! Аюлта гем тарсн цагт ансамблин орлцачнртаһан менд бәәтн! Ансамблин орлцачнр менд болад, бииһән биилҗ, дууһан дуултха! Сән-сәәхн йовҗ, Олн Деедс өршәтхә!
- Тиигтхә! Байрлҗанав. Би бас мана улан залатнрт йөрәлән тәвнәв.
Күндтә хальмгуд, күндтә улан залатнр,
Ээҗнр-аавнр, ахнр-дүүнр,
Элгн-садн, ачнр-зеенр, көвүд-күүкд!
Эврә төрскн келән бичә марттн!
Төрскн келн – ээҗин келн болҗана.
Келән мартсн күн – ээҗнрән мартснла әдл болҗана.
Ут нас наслҗ, бат кишгтә болҗ,
Эрүл-менд бәәҗ, сәәнәр бичкдүдән хәләҗ,
Кен бичкән өкәрлҗ,
Кен ахан тевчҗ, амрч җирһҗ,
Сәәнәр көдлмшән кеҗ,
Сәәнәр мөңгән олҗ,
Сән-сәәхн менд бәәхитн олн Бурхд евәтхә!

ТӨРБАТЫН Очр

Видео