Олнд-өврмҗ, баһчудт-бахмҗ

27-02-2021, 14:10 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Күн болһн төрснәс авн, түрүн ишкдл кеснәс авн кедү унҗ-босдг болх? Тер дотр бөдүрсн насндан учрсн зовлң дааҗ һарна гисиг күүнә заң-бәрцәс меддг.

Мана ик Авҗа
Бембин Лиҗин болн Байна өрк-бүлд дөрвн үрн һарсмн. Эднән өскәд, сурһульд орулад, эк-эцкнь басл олна хормад багтаhад, юмна захд күргхәр седҗ йовсмн. Зуг герин эзн Бембин Лиҗ эрт сәәhән хәәсмн. Авальнь Байн кенз дөрвн үртәhән арднь үлдв. Эн күүкд күүнә тускар онц келх кергтә. Белвсрәд үлдвчн учрсн ик зовлңган дааhад, ямаранчн көдлмшәс сүрдҗ әәлго, күүкдән асрад, өнчинь медүлсн уга. Өр-өвч, цаһан седклтә, чаңһ-чиирг Байниг хотна улс тевчәд, “Байн эгч”, мана “Ик Авҗа” гидг бәәсмн. (Авҗа гиҗ күндләд дууддг нерн.) Байн эгчд правляна һардачин үүл даалһсн болдг.
Тер цагт селән һазрар малын эмч, агрономч болҗ шишлң көдлмш кедг күн ховр бәәсмн. Байн эгч бичкнәсн авн эк-эцкән дахад, малын ард йовдг бәәсн учрар дассн көдлмшин дамшлт, эк-эцкин заавр хөөннь күүкнд ик туста болв.
Байн эгч болхла медсәрн, чадсарн күн болһнд нөкд болдг бәәсмн. Зәәдң мөрәр довтлад, хам-хоша бәәсн малчнрт түрү-зүдү үзсн цагтнь сүв-селвгәрн чигн ик нилчән күргсн болдг. Ямаран һазр сән идгтә болхинь, ямаран урһмл шимтә, алькнь хоран күргхинь, ямр урһмл күн гемтсн цагт туслхинь сәәнәр меддг билә.
Малчнр даңгин Байн эгчиг дуудҗ, сүв-селвгинь сурҗ, көдлмшт учрсн эндү яһҗ чиклхмн гиҗ, ирхләнь байрлад: “Энлм-эн мана эгч күрәд ирвш”, – гиһәд байртаһар тосҗ авдг.
Тер дотр Байн эгч кедү бичкдүдт эк болсинь нам тоолад керг уга. Әвртә үгтә-күүртә, олмһа келтә күн гиһит, хуучн цага авъяс, домг, тууль-тууҗнь гихлә, нам чеежәснь һарад бичкдүдт ик соньн болдг юмн.
Юңгад гихлә көдлмшин хоорнд невчк амрсн цагтан тууль-тууҗ келәд оркдг, зәрмдән болхла, дуулад чигн оркдг. Байн эгчин цевр-цеңнсн дун теегин айсла ниилҗ күн болһна седкл авлҗ, чикнә хуҗр хаңһадг бәәсмн.
Тиигәд күүкднь өсәд-босад, экдән нөкд болад, ууһн көвүнь Шуурһн 18 нас күрәд, Советск Әәрмин зергләнд дуудгдсмн. Чаңһ-чиирг, шулун-шудрмг көвүг цергә шиидврәр Оренбургск нислһнә училищүр йовулсмн.
Дән эклхлә, Шуурһн 2-ч курсас Оренбургск онц батальонд туссмн. Хортна дәврлһн күч авад, балһсд-селәд болһниг эзлҗ, дорацулҗ йовсн саамд Шуурһниг дивизин комиссар дуудад: “Солдат Бембеев, тебе предстоит присоединиться к лётному составу в качестве штурмана”, – гисн заквр өгсмн. Терүнә өмн комиссар көвүнә тускар батальона командирәс кен-янинь, ямаран сурһультаһинь медҗ авсн бәәҗ. Эн нислһнә ханьд Бембеев политрукин үүл даасмн.
Ардан үлдсн экдән, дүүнртән бичг бичв: «Баав, бичә нанд зовтн, би эн-тер уга йовнав. Чи, Намру, ода йоста герин эзн залу болҗанач, дүүнрән хәлә, баавдан нөкд бол». Сүл бичгинь экнь 1942-ч җилин моһа сарин 12-т авсмн. Харм төрхд, бичгүднь удандан илҗрәд, үзгүднь билрҗ өдсмн.

Һашута җилмүд
1943-ч җил. Хальмгудыг хар гөрәр киитн Сиврүр туулһсн цаг. Бар сарин 28 хальмгудын чееҗәс төрүц һаршго, толһан экнд хадгдад, төөнрәд үлдсн һашута өдр.
Бембин Байн басл зовлңган эдлсн күн. Һарсн-төрсн хальмг буурл теегәсн туугдад, киитн Сиврин ө-шуһу модн заагт, белкүсцә көрә цаста һазрт басл күчр-күнд зовлң үзсмн. Һурвн үрән чирәд, Байн эгч тууврин һазрт күүкдән асрҗ көдләд, йовулсн талнь йовад, көлдәд-көкрәд йовсмн. Кедү мана хальмг күүкд улс ик зовлң үзсн болхв? Өршәңгү уга, азд кедү комендантын засгла харһсн болхв?
Нег дәкҗ комендант хамдан баракд бәәсн көгшн өвгиг гиҗгәснь авад, һазр шудрулҗасиг үзәд, тер комендантла өглдсндән һурвн өдртән бәрәнд суулһгдсмн. Арднь үлдсн һурвн үрнь, экән хәәһәд ууляд үлдв. Терүнәс авн Зула күүкнь киит авад, царцсн учрар өңгрсмн.
Киитн Сиврт зөвәр түрәд бәәсн бийнь хальмгуд нег-негндән баран, дөң-нөкд болад, зовлң-байр хойрарн хувалцҗ йовсмн.
Орс кел сәәнәр меддго көгшд икәр зовсмн. Орсмуд ю сурҗахинь, ю келҗәхинь меддг арһ уга төләдән наад бәрүләд, әср көвүдәс чичүләд чигн йовсмн. Орсмуд дунд хәәрлдгнь чигн бәәсмн, хөкрлдгнь чигн олн бәәсмн.
Байн эгч нег цөөкн хальмг берәчүдлә өнчн күүкд асрсмн.
Зуг цаг негәр бәәдго, 20-ч партсъездин һалын очн хальмгудын киитрҗ одсн чееҗин зөвүриг дуладхад байр үүдәсмн.

Һазртан ирлһн
1956-1957-ч җилмүд. Хальмгуд дегц босҗ өргн буурл теегүрн темцсмн. Байн эгч көвүн-бертәһән, отхн Саша көвүтәһән, хойр ачтаһан, нег һазра улсан дахад, эңкр эк болсн һазр-усндан ирсмн.
Сиврәс ирәд, өсәд-боссн «Бурдҗа» селәндән бәәршлсмн. Өдгә цагт Үстин района «Эрдниевск» совхоз мөн. Намру Лиджиевич Хулһна Анушевтаһан малд, Саша дүнь болхла механизаторар көдлсмн. Экән дурасн урн һарта көвүн эвдрсн трактор болну, машинә мотор болну, цугинь эвтнь орулад, ясад авчкдг күн.
Ах хөөч Намру Лиджиевич авсн авальтаһан насн туршт малын ард йовсмн. Зун хөөнәс зун дөчн хурһ авдг бәәсмн. Җил болһн зураһан давулҗ күцәһәд, нүүрләч болҗ 1959-ч җилин ноха сарин 21-д Москва балһсна Кремлевск съездин Бәәшңд Ленинә орденәр ачлгдсмн. Хөөтнднь района депутатд суңһгдсн болдг. Намру Лиджиевич кесг һашгудар, мөрәһәр тер дотр “Победа” гидг машиһар ачлгдсмн.
Авальтаһан хоюрн үзсн зовлңдан даргдлго, ахан болн дүүһән геесн бийнь Байн эктәһән хальмг таңһчдан нерән туурулад, эңкр экән хәәрлҗ аль-сансарнь бәәлһсн Намру Лиджиевичин тускар хотна улс иигҗ келдг бәәсмн:
«Келсән күцәдг
Көөсән күцдг
Күд чолунас бат күдр-бадр
Керәдин көвүн
Элвг-делвг Эрднихнә залу
Лиҗин Намру”.
Нертә бичәч Көктән Элдә бас нег hазра күн, эврәннь дегтртән («Глазами хозяина», 1962-ч җилд барас һарла) иигҗ бичсмн: «Намру Лиджиевич болн Хулhна Анушевна хойр әвртә ни-негн өрк бүл». Намру Лиджиевич болхла, hазрин йоста эзн. Хулhна Анушевна болхла, цеб-цеб гисн, шулун-дулун, үгтә-күүртә күүкд күн. Намру Лиджиевичин түрүн нөкднь гихлә, худл болшго. Альк халхаснь болвчн авальдан түшг болад, киитнднь болвчн, халунднь чигн өөрнь дахад йовдг күүкд күн бәәсн болдг.

Ууһн көвүһән санад...
Көөрк Байн эгчнь болхла, зәңг-зә уга геедрсн ууһн көвүhән өдр-сө уга күләhәд, мел амлад келәд, насни туршт күләдг бәәсмн. Кесг җил давад, хәәврин ик көдлмш күцәһәд зәңг-зә уга геедрсн цергчнрин зәрм нерд илдкгдсмн.
2006-ч җилин бар сарин 12-т «Хальмг үнн» газетин халхд ик статья барлгдсмн. «Считались пропавшими без вести» гидг статьяд иигҗ бичәтә: “Сегодня в нашей газете мы публикуем фамилии солдат, попавших в плен в Великую Отечественную войну и погибших в фашистских концлагерях. Это стало возможным, благодаря инициативе Александра Эрдниевича Басанова, который разыскал сведения о своём отце, а также привез из Германии списки других солдат”.
Тиигхд барлгдсн нердин заагт, – Бембеев Шуурhн Лиджиевич, хальмг, Сталинградын мүҗин Бурдҗа селәнә 1923-ч җилин туула сарин 1-д төрсн күн, – гиҗ бичәтә билә.
Тиигәд зөргтә кесг цергчнрин нерд хәәврин көдлмшин нилчәр цеврлгдҗ, элгн-саднаннь чееҗин зөвүриг баhрулҗ байр үүдәсмн. Эднә негнь хальмг теегин зөрмг үрнь Бембин Шуурhна нерн Дюссельдорф немш балhсна талвңгин эрст мөңкрүлҗ бичгдсмн.
Зуг хәәртә экнь Бембин Байн эн көвүнәннь туск сүл зәңг соңссн уга. Ач күүкнь Бембин Намрун Байн, ээҗиннь нериг ода дуудулҗ йовна.
Дәкәд болхла авhнь әмнәсн хаhцсн hазрт күрәд, мөргәд ирх саната.

БАДМИН Римма,
Хальмг Танhчин ачта багш,
педагогическ күч-көлснә ветеран

Видео