ЦОҢХЛАН ТӨМР: «Җаңһр» «Геср» хойриг бүтәх биир бәргч

04-03-2021, 15:47 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Моңһл келтнрин баатрльг дуулврмудын һол дүрмүдиг зурхин төлә зурач сәәнәр зурдг деерән эң-зах уга эрм цаһан көдәһин шарлҗн-буурлдан үнртә аһар киилҗ, тер көдәһәр нүүҗ йовдг әмтнә мөн чинринь медҗ, хуучн тууль-домг соңсад өсч-босч, йоста баатрмудын нүдәр йиртмҗиг үздг күн болх йоста. Тиим күүнә зург хәләһәчнрин үндснд күрч, седкл авлҗ, омг төрүлҗ авдг, наадкснь – уга.
Хальмгудын «Җаңһр» болн бурядын «Геср» алтн делкән амн-үгин зөөрин саңгин деед эрдньсин тоод орҗах моңһл келтнрин алдр баатрльг хойр дуулвр мөн. Эдниг бүтәхд мана өвкнр кесг зун җилмүдин туршт эврәннь бий-седклин күч хураҗ, өлн җидин үзүр метәр келән хурцдулҗ, залу-зөрмгән чигн үг болһнд шиңгрүлҗ авсн болдг. Олн-әмтнә иим үүдәврмүд ик әрүн чинртә болсар, теднә зургуднь чигн өвкнрин сүрә медүләд, хәләсн күүнә омг сергәх йоста. Мана Хальмг Таңһчд тер мет зурҗ чаддг нег йоста зурачнрин баатр Цоңхлан Төмр бәәнә. Ода тер Геср хаана зургудыг зурсинь медәд харһҗ күүндүв. Мана күүндвр соньн болсар цуг умшачнрт терүгән күртәҗәнәв.

аңһчин әмтн меднә. Зурачиг эс медв чигн, зургудас чинь омг авдг олн баһчудыг таньҗ бәәнәв. Иигәд зурдг эрдмчинь яһҗ үүдв?
– Би Көтчнрә района Шатта селәнд һарсн күн болдв. Мини хәәрн һазр-нутгм Хальмг Таңһчин дунд бәәнә. Бальчр баһасн мана теегин зах угаг үзҗ, буурлдан үнр үнршлҗ өсләв. Бичкнәсн авн хошт одад суухдан, улан тоос бүргүлҗ гүүсн гөрәсиг, сайглад йовдңнсн мөрдиг, кеер тарад идшлҗәсн хөөдиг үзҗ, йоста хальмг күүнә седклин шим шиңгәҗ авув гиҗ санҗанав. Йир мана тохмд зурдг әмтн дала. Келхд, эцкм зурачин сурһульта күн. Түүнә зургиг хәләҗ, би бичкнәсн авн дураһад зурдг биләв. Бас наһцнрин талар зурачнр бас бәәнә. Тегәд би теегин сәәхнд авлгдад, төрл-садна үлгүрәр зурач болув. Арһ уга.
– Хәлән бәәхнь, чини зурсн баатрмуд мана өвкнрин йоста омг-сүрәтә болна. Эннь ода мана хальмгудт алдрад тарҗах юмн. Дүрмүдинь хамаһас авад бәәнәч?
– Мини аав, Цоңхлан Сога, – йоста хальмг баатр күн! Баһасн авн ик чидлтә билә тер. Туугдад, Сиврт йовхдан нег дәкҗ аав нәәҗтәһән моднд одҗ. Царта тергән модар дүүргәд авчкад хәрҗ йовхлань, тергнә төгәс улмд чивҗ зогсв. Аавинм нәәҗ әәчкәд, цармудыг авч, тергән хаяд хәрий, гиҗ. Аавм түүнә үгд орлго, улмд орад, эврә чидләрн, цар угаһар терг татад һарһв. Бас нег дәкҗ, Шаттан усна боодг дүүрәд деврҗ һархла, эргндк һазр бальчг болад бәәв. Тер бальчгт үкрмүд орад, һарх арһ уга болв. Тиигхд мини аав һосан тәәләд, тер бальчгт орҗ, цуг сүрг үкрмүдиг үүрәд һарһв. Иим чидлтә күүнәс үлгүр авч баатрмудыг зурхд амр (инәнә).
– Бичкндән цуг күүкд зург зурна. Зәрмнь өсәд-босхларн, зурдган мартад йовҗ одцхана, зәрмнь болхла, чамла әдл улс зурх сурһульд орад, зурачин эрдмтә болна. Кен чамд эн нәрн сурһулиг зааҗ өгв?
– Школан төгсәһәд удан цагт зовсн угав. Эцкм түрүн зургиг зааҗ өгсн күн болна. Элстд ирәд, урн эрдмин сурһульд орҗ сурув. Олн багшнрин дотр хамгин сән багшм Мошулдан Мергн болв. Эннь йосндан мергн күн. Зурач багш сурһульчнртан зурдгиг заахла, эврә зурдг эв-арһар сурһҗ, бийән дуралһҗ зурдг кү белднә. Мергн багш тиим биш билә. Зурдг мини онц эв-арһиг үзәд, эврәһәрн сурһсн уга. Зәрмдән буруһим чикләд, намаг эврә арһар болвсрҗ йовтха гиһәд бәәв. Тегәд би ода мел эврәһәрн зурад бәәнәв. Эннь мини сән онцльг мөн.
– Баатрмудыг зурдг чини сән онцльг эндүрлго таньҗ болна. Кезә тууль-домгин баатрмудыг зурдг болвч? Юунас көлтә тиим зургар соньмсад бәәввч?
– Би бичкндән орс келәр һарсн «Җаңһрин» дегтр олҗ авад умшад, Фаворскийин зурсн зургудыг хәләҗ зурад бәәләв. Хөөннь, сурһуль сурхдан, «Җаңһриг» хальмг келәр чигн умшлав. Үнәртнь әмтн келнә, орчуллһн ямаран сәәхн болв чигн, эк келн үлү болдг. «Җаңһриг» эврә келәр умшхла, солңһин олн өңгтә, гүн утх-чинртә юмн болад үзгднә. Сурһульд орх шүүвр өгхләрн, бас баатрмудыг зурлав. Хөөннь чигн зурхларн, әмтнәс нууһад бәәдг биләв.
– Тер бийнь 2014-ч җилд чи Манҗин Элла хойр «Җаңһрин» баатрмудыг зурх төсв күцәввт. Баатрмудын зургудыг нууһад бәәхләчн, тедн яһҗ иим төсвд хүврв?
– Эллата танльдсна хөөн нег дәкҗ түүнд эврә зургудан үзүлүв. Олна заагт бәәсн мини баатрмудын зургуд Эллан зүрк авлад, төсв бүтәх ухан-сана төрүлв. Урднь би эмәҗ, мини зурсн баатрмуд кенд кергтә болхв гиҗ санҗалав. Төсвин хөөн мини санан хүврәд одв. Ода деерән би иигәд санад бәәнәв: дотрасм һарчах юман зурад бәәхв. Кергтә күн ирәд, үзәд, һәәхәд чигн бәәх. Керг угань өөрдшго.
– Ода чи «Геср хааг» ах-дү бурядын сурсар зурад бәәнәч. Чини зургуд хәләхнь, иим зурач «Җаңһриг» зурхла, Фаворскийин зургуда с нам үлү зурҗ чадх гисн ухан орна. Бурядын төсвин тускар келәд өгич.
– Бурядын «Геср» мана «Җаңһрла» әдл алтн делкән нег ховр үнтә зөөрин негн мөн. Эн җил ах-дү Бурядын улсин арсмчнр зурсн мини зургуд үзәд һәәхҗ, эн күн цуг моңһлчудын сүрә зурад һарһҗана гиҗ санад, нанд теднә сән төсвд орх үрвр кев. Би теднд ода Геср хааг, Гесрин хатн Түмн Җирһлңгиг, Бәәһл Далаг болн нань чигн зургуд зурад илгәҗәнәв. Тедн мини зургудыг авад, ахр ханцта киилгт дарад зурҗ хулдна. Зург зурхин өмн эрк биш «Гесриг» умшад авх кергтә гиҗ санад, би дегтр олҗ авад умшув. Йир «Геср» нанд «Җаңһрла» әдл неегдәд ирв. Би баатрльг олн дуулвриг умшлав, зуг мана моңһлчудын дуулврмуд мини ухан-сананла ирлцҗ таасгдна.
– Олн улсин дуулвр умшсн болхла, мана «Җаңһрла» дүңцүләд авсн болхич. Геср баатр мана Җаңһр баатрла әдлий? «Җаңһрин» болн «Гесрин» зурач болад, ямаран зөрү үзәд бәәнәч?
– Би хальмг күн. Хальмг болҗ һарад, хальмг болҗ йовнав. Тер төләд мана «Җаңһр» мини ухан-седклд шиңгрсн бәәнә. Дүңцүләд хәләхлә, Җаңһрин баатрмуд илвтә-сидтә болв чигн, мана өвкнрлә әдл. Умшад, тедниг санад бәәхлә, әмд күн кевтә байрлад-нәәрләд, согтад чигн, өшәтн-дәәснәс әәһәд чигн, уурлад-һундад чигн бәәдг. Тедн мана әмдрлд йир өөрхн, йирин күүнд таару. Зуг халта, күчр цагла нутгин төлә, олн-әмтнә төлә әмән әрвллго, үкләсн әәлго босч дәәлх седклтә баатрмуд болна. «Геср» болхла, мана килнцтә һазр деер биш, һучн һурвн теңгрин орнд болсн йовдлын тускар келҗәх кевтә. Гесрин баатрмуд, сәкүсн-теңгр чигн эн орчлңгас хол бәәнә гиҗ нанд медгднә. Йир мини умшсн олн улсин дуулврмудт мана «Җаңһрла» әдл олн-әмтнә, һазр-орна төлә босч дәәлх санан-седкл уга. «Гесрт» чигн уга, «Нартмудт» чигн уга.
– Зәрм әмтн «Җаңһриг» умшхла, күчн-чидлнь немгдәд ирнә гиҗ келдг. «Җаңһр» «Геср» хойриг зурхла, өвәрц юм үздвч? Эн хойр дуулврин сәкүсн бууҗ ирхший?
– Әмтнә тускар келснчнь ик зөв үг. Зурад суухларн, ухан-седкләрн талдан нег орнд бәәсн кевтәһәр орман, цаган, өлссән, даарсан чигн медлго бәәдв. Хама суунав, ямр хувцта бәәнәв, кезә хотан идләв гих юмн уга. Зурачнр зурхин өмн зургин зокмҗ (композиц) таарулна. Би харанда биирән авад суухларн, зокмҗ угаһар зурад бәәдв. Бас зәрмдән биир эс гиҗ харанда авсн һарм эврә бийм биш болҗ медгднә, деерәс нег юмн гүүлгҗ көдлүләд бәәнә. Мини һол керг-үүл – биир бәрдгнь болна. Баатрмуд болхла, эврә дүрән цаасн деер эврән һарһдг кевтә. Зурад сууҗ, генткн чочад сергхлә, һаза харңһу сө… Зәрмдән амрхар кевтхлә, зүүдндм баатрмуд ирәд, өвк-деедсин заян-сәкүсн чигн үзгдсн болад бәәнә. Миниһәр болхла, эннь мана дуулврмудын нууц ик күчн. Тер цаг, һазр-орн, халун-киитнәс чигн оңдан юмн.
– Ода иим күч иктә баатрльг дуулвр тогтасн мана зөргтә өвк-деедсин әдст күртсн күн болсар, умшачнрт сүв-селвг өгәд йөрәлин хойр-һурвн амн үг келхичн сурҗанав!
– Хальмг күн һазр деер хара зөңдән һарч ирсн биш. Мадн эврә бурхнас даалһсн даалһвран күцәһәд уга улс болҗанавидн. Тер төләд улан залата күн болһн эврә келән сурч, эврә сойлан, тууҗ-түүкән, авг-бәрцән чигн сәәнәр медәд бәәтн. Эрк биш «Җаңһран» умштн, умшсн юман нәрн кевәр санад, ухалад бәәтн. Мана сойлын күчәр талдан олн-әмтнә сойл секгдҗ неегдәд, мадн чигн йовх хаалһан тодрхаһар үзәд йовхмн.
– Төмр, цаган олж авад, Элстд ирәд харһҗ күүндснд ик ханлтан өргҗ бәәнәв. Кесн көдлмшчн уралан йовх болтха!

Күүндснь БААТРИН Бат-Мөңк

Видео