Нимә ээҗин аһу ик чинртә кергнь темдгтә

20-03-2021, 14:59 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Эндр Хальмг Таңһчин ачта үрн, олна үүлдәч, Очра Номтын нертә “Наследие” буйнч Саңгин ахлач Улана Нина (Нимә ээҗ) 90 җилин өөнән темдглҗәнә. Эн байрта өөн угтҗ бидн Нимә ээҗлә харһҗ күүндвр тогталавидн.

– Нимә ээҗ, тохмин тускар, бичкндк цагин тускар ахрар келҗ өгхитн сурҗанавидн.
– Бидн Баһ-Дөрвдә нутга Тавн авһнр тохмта улсвидн. Би 1931-ч хөн җилд Аһш мүҗин Червлен селәнд Улана Санҗарикин өрк-бүлд төрләв. Мини аав, Улана Дорҗ, мана Баһ Дөрвдә нойн Тундута Церн-Давидин пииср (писарь) болҗ йовла. Эцкм Улана Саңҗарик Тундута Данзн нойнла хамдан “барун һар” болҗ йовсн болдг. Данзн нойн 1920-ч җилд Түрг Улсар дәврәд Барун Европур йовхла мини эцк бас дахад һарла. Зуг удл уга хәрү нутгтан хәрҗ ирҗ. Хальмгин нертә номт Миитрин Андрей архивд 1920-ч җилд мана эцкин Түрг Улсас йовулсн нег суңһуг цаас олҗ авч. Тер цааснд “Улана Саңҗарик Баһ-Дөрвдә нутга 20 хальмгудыг дахулад хәрҗ йовна” гиҗ бичәтә билә.
Мини экин нернь – Киштә. Мана наһц аав, Довкин Очр, Хончнр әңгә баатрмуд арвна күн билә. Наһц аавм нойн Тундута Церн-Давидин җолач бәәсмн, эн дөрвн үртә бәәҗ. Ууһн көвүнь Номт, Пати күүкн, Апуш көвүн, отхн күүкнь Киштә. Тегәд Очра Номтын әмтин бичкн дү күүкнь мини эк Киштә болҗ һарчана. Мадн ахнр-дүүнрәрн 12 биләвидн. Теднәс би болн Санҗ ахм хоюрн үлдләвидн, наадк ахнр-дүүнрм бичкндән йовҗ одцхав. Зуг Санҗ ахм дәәнә көлд Сталинградск аюлта дәәлдәнд әмнәсн хаһцсмн. Тегәд йова-йовҗ би һанцарн үлдүв. Мини экин келсәр, “хонхин келн күүк атхад үлдләв” гиҗ болҗана. Намаг төрх цаг – әвр күчр цаг бәәсмн. Цаһан йоснла, нойдла хамдан йовсн улсиг цааҗла харһулад түүрмд суулһдг цаг бәәҗ. Тегәд эцким Тундутов нойдла хамдан йовсн гиҗ нег күүнә бичсн цаасар хар гөрәр түүрмд суулһчкҗ. 1990-ч җилмүд күртл мана эцк хама бәәсинь медлго, кезә, хама әмнәсн хаһцсна тускар зәңг-зә уга билә. Дәкәд хөөннь би Аһшин архивд бичгүд бичәд, хәәһәд бәәҗ эцкинм туск медәг олҗ авлав. Москван шидрк нег түүрмд өңгрҗ одла.
– Бичкндән та нертә буряд лам Дорҗин Агваниг үзләт, тиим эс минь?
– Э, тиим нег йовдл чееҗдм төөнрәд үлдв. Тер цагт би тавта-зурһата күүкн биләв. Нег дәкҗ Червлена селәнә уульцнар наадад гүүҗ йовлав. Генткн холд нег лам күүнә баран үзгдв. Би тер лам күүг үзчкәд, толһаһан өкәһәд дор ормдан зогсув. Тер күн намаг үзчкәд, генткн хәрү эргәд йовҗ оч. Яһад гихлә мини бәәдләр, эцкм гертән уга, бәрәнд авгдла гиҗ медсн болх тер. Мана аакин келсәр, Дорҗин Агван лам мана эцк тал, Очра Номтын тал даңгин ирдг билә. Тегәд тер цагт Дорҗин Агван Петербургас хәрү Бурядь нутг тал хәрҗ йовх цаг бәәҗ гиҗ ода ирҗ медҗәнәв.
– Тегәд наһцхинтн тускар аакас медҗ авлат?
– Э, тиим. Аакм хүвсхлин өмн бәәдл-әмдрлин туск тууҗиг, нертә улсин, Тундута нойдын, ахиннь тускар даңгин нанд келдг билә. Тедү дүңгә күңкл ухата күн бәәсмн. Экинм “тер (хүвсхлин өмн) цагнь зүүдн мет бәәҗ” гиҗ келдг үгинь ода күртл тодлнав. Ахан йир икәр күндлдг, тевчдг бәәҗ. Эн җил наһц авһинм 135-ч җилин өөн темдглгдҗәнә. Делкәд ода нернь туурсн алдр «Җаңһр» дуулврла энүнә нерн салһҗ болшгоһар залһлдата мөн. Очра Номтын нилчәр дуулврин арвн бөлгнь барлгдҗ, һанцхн Хальмгин бәәтхә, Әрәсән, нарт-делкән умшачнрт тернь күрв. Мини наһцх Очра Номтын тускар келхләрн нег юм медх кергтә. “Алтн шорад даргддмн биш” гишң Очра Номт эврә цагин туурмҗта, хальмг келн-улсин тууҗд орсн алдр нертә күн билә. Ээлән Овлаһас “Җаңһр” дуулврин 10 бөлгиг бичүлҗ авад, һар бичмр дегтр барлад, олн-әмтнд түрүн болҗ медүлсн күн Очра Номт ончрла. 1908-ч җилин ноха сарин чилгчәр Баһ-Дөрвдә нутгт Очра Номт нертә җаңһрч Ээлән Овлата харһад, Миңгьяна туск бөлг бичҗ авсн болдг. Тер җилин бар сарин дундаһур эн “Җаңһрин” талдан дуд бичҗ авхар хәрү Ээлән Овлаһур ирнә. Тегәд тер саамд эн йисн ду бичҗ авад, фонетическ транскрипциг кецү сәәнәр тодлҗ. Эн амр биш кергиг Номт йир түргәр күцәв. Мана аакин келсәр, бар сарин хамгин ут сөөднь эн һарарн эклҗ бичәд, маңһдур өрүнднь дуусв. “Җаңһрин” йисн ду күццднь бичҗ авхин төлә Очра Номтд негхн сө керглгдв. Номт Кичгә Төлән келсәр, өдгә цагт “Җаңһр” баатрльг дуулвр нарт-делкә деер хамгин өөдән чинртә дуулврт тоолгдна. Тегәд Очра Номт “Җаңһриг» буулһҗ бичҗ авснь номин халхд нег икл гидг күцәмҗ, диилврлә ирлцңгү йовдл болв. Тедү мет һанцхн моңһл келн-әмтнә биш, нарт-делкән амн-үгин дуулврин үүдәврмүдиг шинҗллһн күргҗәх нилчин чинринь кемҗәлҗ болшго. “Җаңһрч Ээлән Овлан болн Владислав Котвичин сурһульч Очра Номтын хөвнь бас иим. Очра Номт 1908-ч җилд нертә җаңһрч Ээлән Овлаһас арвн бөлг бичҗ авсн билә, терүг хальмгудын төлә болн делкән сойлын төлә чигн хадһлснь мөн” – гиҗ нертә шүлгч Көглтин Дава келсн болдг. Номин халхар күцәсн талдан чигн энүнә үүлдврин тускар мартҗ болшго. Очра Номт хальмг улсин урн амн үгин олн зүсн үүдәврмүдәр соньмсад, кесг материал хураҗ авад үлдәсмн.
– Зуг Советин цагла Очра Номт сән юм үзсн угай?
– Тиим. Иргнә дәәнә цагт (1917-1922 җҗ.) Очра Номт, Баяна Санҗ, Хар-Давана Эрнҗән, нань чигн кесг сегәтнрин хәләц большевикүдин хәләцлә ирлцсн уга. 1919-ч җилин така сарин 22-т В.И.Ленинә “Хальмг ах-дүүнрт нерәдсн дуудврт” Очра Номтын, Баяна Санҗин болн нань чигн сегәтә улсин геминь тәвҗ өгв. Болв тиигсн бийнь эн күүнә әмдрлин хаалһд тасрлт уга һашута кесг йовдл учрв. Кедү дәкҗ эн күн цааҗла харһҗ, кедү зовлң эдлсн болх? 1920-ч җилин хаврар Очра Номт Әәдрхнд ирхләнь бәәрн ЧК энүг бәрәнд авн гив. 1930-ч җилин чилгчәр Очра Номт хойрдад бәрәнд авгдад, Семипалатинск балһснд йовулгдв. Казахстана тууврт бәәхдән эн хойр дәкҗ, 1941-ч җилд болн 1950-ч җилд, бәрәнд авгдла. Сән юрист болад бийән харсад түүрмәс һардг билә, болв дарунь дәкн түүрмд орулдг бәәҗ. Тегәд кесг җилин туршарт түүрмд сууһад һарсмн. Һуңдлта, маш зовлңта цаг билә.
– Тадн эктәһән Сиврт хама йовлат?
– О, ода тодлхла, тернь бас өршәңгү уга цаг бәәсмн. Сталинградск дәәлдәнә өмн бидн Червлен селәндән эктәһән биләвидн. Тегәд тер аюлта дәәлдән эклхәс өмн мадниг Куйбышевск мүҗ тал эвакуацд йовулсмн. Тенд 1943-ч җилин бар сар күртл бәәввидн. Тегәд бар сарин сүүләр мадн хәрү нутгурн йовхар седәд һал тергнд сууһад һарлавидн. Сталинградт ирм цацу мал ачдг вагонд суусн хальмгудыг үзввидн. Сарепта станцд һархла, мана аак һашута зәңг соңсч медәд: “Ю-ю чонын амар орад ирүвидн, хальмгудыг цааҗла харһулад, Сиврүр нүүлһҗәнә”, – гиҗ маднд келсн болдг. Тегәд тер станцд мадниг, эвакуацас аашсн хальмгудыг, Сиврүр йовулҗах поездт орулад нүүлһсмн. Тегәд түрүн авгтан бидн Омск мүҗин Иссиль-Кульд туславидн. Тенд төмр хаалһин станцин нег бичкн герин булңд эктәһән хоюрн бәәввидн. Тенд тиигәд хойр-һурвн җил бәәһәд, Алтайск крайин Зональн районд элгн-садан олҗ авад, тиигәрән нүүһәд, 1956-ч җил күртл тенд бәәршлләвидн.
– Нутгтан ирснә хөөн наһцх таднла бәәсмн?
– 1957-ч җилд эн гемин уршгар түүрмәс сулдад, Советское селәнүр (ода Көтчнр селән) манад ирсмн. Тиигхд наһцхм дал һарсн медәт, йир күнд гем-шалтгта билә. Барун бийинь сүүдр гем дәврчксн учрар дөң угаһар босч ядад, орн деерән суудг билә. Тер цагт эмчәр көдлҗ йовх Мария Менкенова болн баахн медицинск сестра Тамара Лиджанова энүнд ик килмҗән, оньган өгч йовла. Өдр болһн би өөрнь одад, һар көлинь иләд суудг биләв. Бийиннь тускар наһцхм дала юм келдго билә. Цецн ухата, йир сарул седклтә, сәәхн заңта күн болҗ мини ухан-седклд үлдв. “Цаг хүврх, тер цагт намаг өңгрснә хөөн мини медсн-бичсиг нег гүн ухатань цааранднь кех. Тер цагт чи бас мини тускар келәд өг, бич”, – гиһәд нанд келдг билә. Тер тоотынь би чееҗдән хадһлад йовнав. 1960-ч җилд мини наһцх сәәһән хәәсмн. Көтчнр селәнд оршагдсмн.
– Тер цагт тана герүр кесг күн Очра Номтла мендлхәр ирсн болхий?
– Тер цагнь бас үүмәтә цаг билә. Мана наһцхин нернь цеврлгдәд уга, советин йосна цаг бәәсн бийнь сегәтә, эгл чигн олн улс ирлдәд, мендинь сурдг билә. Нег дәкҗ буурл үстә орс өвгн ирҗ. Герт орҗ ирн мана наһцхла теврлдәд, уульлдад, гош-гош инәлдәд, ю-бис кесгтән күүндәд суусмн. Хөөннь би медүв, тернь алдр номт Борис Пашков бәәҗ. Тер цагт Көглтин Дава, Дорҗин Басң, Кичгә Төлә, нань чигн улс ирлә.
– Нимә ээҗ, 1991-ч җилд Очра Номтын нер цеврлхин төлә, үлдәсн ик түүнә зөөринь босхҗ авхин төлә буйнч саң бүрдәләт. Эн җилин туршарт кесн көдлмшин тускар келҗ өгит.
– Тиим, 1991-ч җиләс авн экләд Очра Номтын туск бәрмт цаас, үлдәсн материалмуд цуглулҗ эклләв. Тер цагт би Кичгә Төлә, Бадмин Андра, Наберухин Аркадийла харһад кесг соньн юм медҗ авув. Бас тер цагт би США-д бәәдг нертә номт, профессор Борманҗин Арашла залһлда бәрдг биләв. Мини наһцх ямаран алдр күн бәәсинь тер нанд тодрхаһар медүлв. “Очра Номт эврәннь цагин йоста домг мөн, эн мана зун җилд бәәтхә, цуг хальмг улсин тууҗд орсн хамгин алдр хальмг күн”, – гиҗ наһцхин тускар келсн энүнә үгмүд чееҗәсм һархш.
Очра Номтын нертә саң 1992-ч җилин намрар бүрдлә. Хальмг сойлын болн номин өргҗлтд болн делгрлтд дөңгән күрглһн саңгин һол күслнь бәәсмн. “Күн дөңгәр, шовун далвагар” гиҗ келдг, эн саң олн-әмтнә күчәр бүрдәгдснәс авн һучн җилдән үүлдҗәнә. Эн җилмүдин туршарт икл көдлмш кеввидн. Тер тоод Очра Номтын, Тундутовин нойдын, талдан кесг улсин неринь цеврлҗ аввидн. Кесг статьяс, дегтрмүд, газет барлад, олн конференц давулад, Очра Номтын туск музеймүд секәд, бумблвс босхлавидн. Элст балһсна Очра Номтын нертә школд музей секгдлә. Эн школын сурһульчнр бас хәәврин көдлмш күцәһәд, кесг материалмуд цуглулҗ авсн билә. Волгоградск мүҗин Светлоярск района Червленое селәңд Очра Номтын тускар ода бас сән меднә. Эн һазрин һардвр ик нилчән күргҗәнә. Очра Номтын уульнцд мана таңһчин нертә скульптор Нина Евсееван босхсн бумблв дүңгәҗәнә. Аһшин Сарептан музейин көдләчнрлә бат залһлда бәрнәвидн. Арвн җил хооран Зоста гидг һазрт суврһ босхлавидн, ода цааранднь тер һазриг ясх кергтә. Тенд хурл босхх седкл бәәнә. Эннь мана саңгин кеҗ-күцәҗәх ик көдлмшин нег бичкн хүвнь мөн.
– Кесг җил хооран Моңһлд одлат, тиимий?
– Э, 2017-ч җилд би тер цага Моңһл Улсин ёринхөлгч Ц.Элбэгдорҗин үрврәр хойр дәкҗ одлав. Тер саамд мана өвкнрин Алта уулд күрләв. Тер һазрин мөңк цаста уул, цегән уста нуурмуд, түргн урсхлта һолмуд ода чигн нүдндм харгдна, уханас һархш, ямаран айта сәәхн һазрви тер... Тиигхд Ц.Элбэгдорҗ “Алтн Һасн” орденәр намаг ачлв. Тенд, Моңһлд, Очра Номтын тускар, мана саңгин тускар сәәнәр меднә. Тенд “Тод номын герл” төвин ахлач Б.Бат-Амгалан, “Өөрд түмн” төвин ахлач Җ. Батсүх, нань чигн олн нәәҗнр бәәнә. Тегәд тер һазрт дәкн нег күрхәр седҗәнәв.
– Нимә ээҗ, мини сурврмудт хәрү өгсндтн байрлҗанав. Тана кесн көдлмштн уралан йовҗ, дорас өсчәх үйнрт ик туста болҗ, та бийтн зу нас наслҗ бәәхитн олн Бурхд евәтхә гиҗ йөрәҗәнәв.

Күүндснь МАНҖИН Намру

Видео