Хальмгт кен зүнһар болхмб?

27-03-2021, 17:53 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Дөрвн Өөрдин тууҗиг XVII-ч зун җилин эклцәс авн XVIII-ч зун җилин дунд күртл шинҗлхлә, һазрин зургт Хальмг, Зүнһар, Көк-Нуурин һурвн Хаант улсиг (ханство) үзҗ болхмн. Өөрд-моңһлын тууҗиг сәәнәр меддго улс эн һурвн Хаант нутг оңдан улс гиҗ буруһар меддг болх. Болв наадк улс зүнһар, хальмг, көк-нуурихн һурвнд йилһән юунд бәәнә гиҗ бас тодрха медхш. Тегәд эн төриг мана статьяд хәләҗ үзий.


XVII-ч зун җилин туршарт Дөрвн Өөрд дунд тооһарн хамгин ик торһуд, хошуд, дөрвд, зүнһар (эс гиҗ цорс), хөөд улс бәәҗ. “Хальмг Хаадудын тууҗ” гидг нерн уга түүрвәчин зокасн хуучн цага дурсхлд “1630-ч җилд торһуда ах-тәәҗ Хо-Өрлг эврә алвтнран дахулҗ авад, Алта уулас һарад Иҗл Зә һолмуд тал нүүҗ ирсмн” гиҗ бичәтә бәәнә. Аюш-хаана (Аюка-хан) цагт эн салад һарсн өөрд улс хальмг гиҗ бийән эклҗ тоолсн мөн. XVII-ч зун җилин 30-ч җилин сүүләр Дөрвн Өөрдин талдан нег кесгиг Гүүш-номин-хан толһалҗ дахулад, Төвд Улсиг эзлҗ авад, Көк нуурин көвәд Хошуд хаант улс (1637-1654) эс гиҗ Көк-Нурин хаант улсиг бәәһүлсмн. Алта уулд үлдсн ик баг өөрд улс Зүнһар хаант улсиг тогтасн мөн.
Тер цагт ямаран ик әәмг-отг (племена) өөрд улсин ханьд ордг бәәсинь медҗ авий. Зәрм шинҗләчнр Хальмг хаант улсиг Торһуд хаант улс гиҗ нерлдг мөн, яһад гихлә торһуд отг-әәмг талдан багас хамгин ик бәәҗ. XVIII-ч зун җилин 20-ч җилд цуг торһуд улс һурвн әңгд хувагддг билә. Теднә тасрхас барун, зүн, завср гидг әңгүдт хувагдсмн. Теднә тонь 60 миңһн гер-бүл тогтаҗ, хаана гер-бүлихн цуг улсиг толһалсн билә. Хаана медлд торһудас нань талдан чигн отг әәмгүд ордг билә: ик баһ зүнһар хойр отг нүүдг бәәҗ гиҗ тууҗиг шинҗләх номтнр темдглсмн бәәнә. Хальмг хаатн улс дотр 10 миңһн дөрвд өрк-бүл, хошуд отг чигн ордг билә. Болв, эдн эврә тәәҗтә бәәҗ.
Ода Зүнһар хаант улс дотр ямаран отг-әәмг бәәхинь бас медүлх кергтә. Китд улсин архивин материалар, Зүнһар хаант улс эвдрхд теднә өөрд улсин зүнһар (эс гиҗ цорс), дөрвд, торһуд, хошуд, хөөд гидг тавн отг-әәмг 28 әңгәр хувагдҗ. Зүнһар эс гиҗ цорс отг-әәмг дотран долан әңгәр хувагдад, Очр, Һалсн-Дорҗ, Немх-Җирһл, Даш-Даваа, Даваач, Норв, Хотн тәәҗтә бәәҗ. Хөөд отг-әәмг дотран арвн негн әңгәр хувагдҗ. Тедниг Бадм-Церн, Байр, Амр-Санан, Церн-Банҗр, Дееҗд, Сән-Белг, Яманкул, Хотн-Эмгн, Шеерңг, Доңгрв, Чахун тәәҗнр толһалсн мөн. Дөрвд улс дотран дөрвн әңгәр хувагдад, теднә алвтнриг Церн, Церн-Увш, Намк, Беш-агач гисн тәәҗнр толһалҗ. Хошуд улс хойр әңгд хувагдад, Увш, Шагдр-Манҗ хойр толһалсн юмн. Зүнһар хаант улс дотр хойр торһуд әңг чигн ордг билә. Теднә тәәҗнр Баатр-Увш, Дондв хойр бәәҗ. Номтнрин тоолврар, Зүнһарт цуг өөрд улсин то нег сай күрч.
Ода деерән Көк-Нуурин өөрдин туск материал ховр бәәнә. Көк-нуурин өөрд Манҗ (Китд) Богд улсин медлд орсна дарунь (1724-ч җилин хөөн) теднә то 29 хошун күрч. Хошун гисн хальмгин кев-янзар бәәдг улс мөн. Тер 29 хошунас 21 хошун хошуд отг-әәмг бәәҗ. Талдан зурһан хошун торһуд, хойр зүнһар, нег хөөд хошун бәәҗ.
Мана хәләцәр болхла, эн цуг Өөрд хаант улс дотр йирин отг-әәмгәр бүрдҗ. Өөрд хаант улс хоорндан бат залһлда бәрәд, тәәҗнр алвтнран дахулад нааран-цааран нүүдг бәәҗ. Үлгүрлхд, 1702-ч җилд Хальмг хаант улсас Зүнһарт Агта-хаана (Агта-хан гисн Аюка эс гиҗ Аюш-хаана ардын нерн) көвүнь Санҗв 15 миңһн өрк-бүл эс гиҗ 60000 кү алвтнриг дахулҗ авад Зүнһарт нүүсмн. Зүнһарас Иҗлүр талдан тәәҗнр алвнртаһан нүүҗ ирсн билә:
1686-ч җилд Зүнһарас Цаһан-Баатр-тәәҗ ахнрла 10000 кү дахулҗ авад Тең һолд нүүҗ ирсн мөн.
1690-ч җилд Зүнһарин Дарма-Бала гүнҗ (принцесса) Хальмгин Аюка хаанд мордад, 5000 кү инҗ болһад авч ирсмн.
1724-ч җилд Тең һолур Зүнһарин тәәҗ Даши-Баатрин улс күрч ирҗ.
1730-ч җилд Иҗл өөрдт зүнһар хаана көвүн Луузң-Шуна эврә алвтнрла күрч ирсн мөн.
1745-ч хойр-һурвн зүнһар тәәш Даваач хаанла цүүглдәд, Иҗлд нүүҗ ирсмн.
Зүнһар хаант улс Манҗ (китд) хаант улсла сүл дәәнә үйд (1755-1557-ч җҗ.) Зүнһар нутгас Иҗл тал олн кү нүүҗ ирсмн. Тер цагт ирсн әмтнә тоог тоолхд кецү болҗана. Зуг бидн бәәсн материалан хәләһәд, энүнә тускар чадсарн медүлхәр бәәнәвидн. Зүнһарас Хальмг хаант улс тал ик тәәҗ Шеерң нойнла 40-50 миңһн торһуд, дөрвд, хөөд һарсмн маһд уга. Омск улсин архивин материалар хәләхлә, 1757 җилд Зүнһарас Өмн Сиврүр 25000 кү ирсмн. Эн цуглрсн улс һурвн багар хувагдҗ. Негдгч тасрхаг Хальмгт йовулҗ, хойрдгчнь Тең һолур йовулҗ, һурвдгч багиг өдгә цагин Тольятти гидг балһснд суулһад хазгин цергт орулҗ. Тольятти бәәршлсн өөрдүдәс һурвн хазгин әңг (рота) бүрдәсмн. Талдан нег бичкн баг хөөдин ик тәәҗ Дееҗдлә күрч ирҗ. Тер тәәҗ Зүнһар хаант улсин һол тугмудыг (сүлд) авч ирҗ.
1771-ч җилин хөөн цуг өөрд багмуд хоорндан хольгдҗ одсмн. Увш хааг дахад һарсн торһуд хошуд хойриг Или һолд үлдсн зүнһарта хамднь суулһҗ. Иҗлд кевтә чигн юмн бәәҗ. Тең һолд бәәх хазг-хальмгт эс гиҗ бузавнрт Зүнһар нугас ирсн (1686, 1724, 1757 җилмүдт) һурвн баг орсмн. Бузавнр дунд зүнһарие иим ясн бәәнә: цорс, бамбр, барһс, цармуд, шарад, сохад, нүүрсүд, харада, барцхс, җамбл, делдүл, кевтүл, йочкуд, тавшн болн нань чигн бәәх. Бузав улсин арвн һурвн әәмгәс эс гиҗ зунас тогтҗ, Цевднәхн, Зүнһар әәмг хойр зүнһар яста нутга әәмг болдг мөн. Ик-Цоохра улс дотр бас зүнһарин нәәмн әәмг нүүдг билә. Теднә тохмин һазр өдгә цагт Яшкуль района барун тал бәәнә. Харухса Эрктн улс торһуд дунд бас зүнһар хотн чигн бәәх. Талдан зүнһарин тасрха Иҗл мөрнә салвру (дельта) хуучн Яндг-Мацга һарзар нүүдг бәәҗ. Иҗл һолын көвәд зүнһарас нань уряңхус, хөөд болн алтаин түргин багмуд нүүдг бәәҗ. Эн улсиг Түмнә (хөөдин Ик Миңһн тохм) нойдуд толһалсмн. Тедн алдршсн Дееҗд нойона ач-зеерн мөн.
Тегәд Зүнһар, Хальмг, Көк-Нур хаант улс нег уңгас һарсн торһуд, дөрвд, зүнһар, хошуд, хөөд бүрдсн мөр. Эврә Хаант улс цагт өөрдин цуг отг-әәмгүд хоорндан бат залһлда бәрҗ, нааран-цааран йовлцҗ, Евразин тивин Төвдәс Тең һол күртл аһу ик һазр эзлҗ йовсмн.
КАРМАНА Арвн

Видео