Сансн күсл күцәд, Седкл дуулҗ байсв

15-04-2021, 16:06 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Күч-көлснә хаалһан
багшар эклв
Александр Бурхаевич Баһ Дөрвдә района Ик Манлан селәнә күн. Дәәнә өмн эднә өрк-бүл тенд бәәсмн. Альда Эдеевич болн Пати Маньхановна Бурхаевихн эгл улс билә. 1942-ч җилд эцкнь хортыг күүчхәр фронтд одхлань, арднь үлдсн өрк-бүлинь төрскн һазраснь хол Сиврүр күчәр туув. Дәәнә һалд авальнь зәңг-зә угаһар геедрснь, бичкн күүкдтәһән күүнә һазрт тусснь Пати Маньхановнад ямаран ик зовлң болснь гиһит. Тер цагт Саша хө мөстә, Наташа дү күүкнь җил күрәд уга нилх бәәсмн.
Эцкнь дәәнд мордхла Саша бичкн бәәсмн, тегәд чирә-зүсинь тодлхш. Тегәд эцкиннь зәңг олҗ авх санан һол күслнь болв. Тегәд Делгр күүкнь эцкиннь чееҗин киләсиг медәд, аавиннь туск зәңг хәәҗ кесг бичг бичсмн, хәәврин көдлмшиг тасрлтан угаһар күцәсмн. Нег дәкҗ Улан Кирсин нарт-делкән комитетәс ирсн бичгт Баһ Дөрвдә улусин Ик Манлан селәнд һарсн Альда Бурхаев 1942-ч җилин хулһн сарас авн 1944-ч җилин мөрн сар күртл Польшт Лансдорф лагерьт бәрәнд бәәһәд, тенд сәәһән хәәснә тускар медүлв. Энүнә хөөн Александр Бурхаевич Наталья дү күүктәһән, Санҗ көвүтәһән болн Делгр күүктәһән хамдан Польш орад, эцкнь болн аавнь оршагдсн һазрт мөргәд ирв.
Эднә өрк-бүл Алтайск крайд тусв. Тенд Серебрянка селәнд Александр 10 классан төгсәв. Төрскн һазртан нүүҗ ирснә дару эн Сарпулин багшнрин деед сурһульд сурхар шиидв. 1964-ч җилд сурһулян төгсәһәд, тууҗин багшин эрдм дассн баахн мергҗлт Ик Царң селәнә сурһульд күч-көлснә хаалһан эклв.
Нег җилдән багшлсна хөөн энүнд сурһулин директорин үүл даалһв. Цергт мордад, хойр җилдән церглснә хөөн хәрү сурһулин директор болҗ көдлсн билә. Даруһас Баһ Дөрвдә района комсомолын болн партин комитетд көдләд, байн дамшлт хоршаҗ авсмн. Тер цагт седвәртә, сурһульта, дааврта көдләчнриг цааранднь һардврин үүлд орулх күслтәһәр партийн сурһульд йовулдг билә. Тегәд Александр Альдаевиг Шарту балһсна партийин школд сурһульд йовулв. Октябрьск район бүрдәгдхлә, Александр Бурхаевичд района партин комитетин сегләтрин үүл даалһсмн.
«Хальмг үнн» газетин
ах редактор
1977-ч җиләс авн 1983-ч җил күртл дааврта үүлд күцәмҗтәһәр көдләд, района делгрлтд ик тәвцән орулсн һардачин үүлдвриг өөдәнәр үнләд, партин таңһчин комитетин шиидврәр А.Альдаевд «Хальмг үнн» газетин редакц һардх үүл даалһв.
– Мөрн сарин чилгчәр намаг партин таңһчин комитетд дуудад, «Хальмг үнн» газетин редакторин үүл даалһх шиидвр бәәнә гиһәд, нег цөөкн өдртән ухалх цаг өгв. Хөөннь намаг партин пленумд редакторин үүлд батлв. Хөн сарин нег шинд һарсн тойгт би ахлгч редактор болҗ һаран тәвләв. Нанд барин көдлмш өвәрц билә, болв тер цагт редакцд көдлҗәсн дамшлтта, өөдән мергҗлттә ах үүрмүдин дөңгәр шин керг медгдәд таасгдад бәәв. Барин халхар олн җилдән үүлдҗ йовсн Ярослав Сайкович Джамбинов, Дорҗ Манджиевич Босхомджиев, Бембет Дорджиевич Бакаев, Гуча Убушаевич Бембеев, Эрднь-Һәрә Ходжигорович Бадма-Горяев, Эрднь Манджиевич Ильджиринов, Басң Асяевич Сангаджиев, Андрей Манганыкович Джимбиев ахта дөң-нөкд болад, дамшлт хоршаҗ авлав. Келхд, цуһар эдн дәәнд орлцачнр бәәсмн. Зург цокач болҗ Николай Боваевич Лиджиев көдлдг, цокҗ авсн зурган дарунь кеһәд, көдлмштән «шатад» бәәдг күн билә. Советин йосна цагт партин съездын тускар тер дарунь газетд барлх кергтә бәәсмн. Тегәд мана седкүлчнр съездын докладмудыг тер дарунь хальмг келнд орчулад, барт белдхин төлә нам нөр угаһар көдлдг билә. Телетайпар ирсн докладмудыг умшн бәәҗ орчулад, машинисткс болхла терүгинь барлдг бәәсмн. Эннь нанд түрүн авгтан йир өвәрц болдг билә. Седкүлчнрәс негнь сөөднь типографьт ирҗ газетин материалмудыг хәләдг билә. Эн күн «свежеголовый» болдмн, - гиҗ Александр Бурхаевич тодлҗ келнә.
«Хальмг үнн» газетлә хальмг бичәчнр болн шүлгчнр бат залһлда бәрҗ, ямр нег харһлтст орлцдг бәәсиг Александр Бурхаевич темдглв. Калян Санҗ, Көглтин Дава, Эрнҗәнә Константин, Нармин Морхаҗ, Тачин Анҗа, Балакан Алексей болн нань чигн билгтнр төрскн келәр һардг газетән дөңнҗ, «төгрг ширән» сүүрт, «Хальмг үннә» Өдрмүдт орлцдг билә. Тойг болһнд хальмг бичәчнрин болн шүлгчнрин шин үүдәврмүд барлгддг бәәсмн.
Җирһл нег ормдан зогсхш, тегәд чигн олн-зүсн шин үгмүд мана келнд орна. Терүг мана умшачнрт медүлхин төлә чикәр орчулх кергтә бәәсмн. Тегәд редакцд эврә толь бәәсмн. Ямр нег шин үгиг иигәд орчулхмн, илдкл бичхләрн эн үг олзлхмн гиҗ шиидәд, тер тольд бичәд седкүлчнр олзлдг бәәҗ. Харм төрхд, ода тер толь геедрҗ.
ВДНХ-н һәәхүлд орлцв
Тер җилмүд юуһарн тодлгдна, юуһарн ончрна гиҗ сурхла, Александр Бурхаевич нег темдгтә йовдлын тускар келҗ өгв.
– Умшачнрин то икдүлхин төлә бидн таңһчин райодар йовҗ, харһлтс бүрдәдг биләвидн. Хол селәдт бәәдг умшачнрлаһан харһҗ, көдлмшиннь тускар келҗ өгәд, соньн улсин туск материал цуглулҗ авдг биләвидн. 80-ч җилмүдт «Хальмг үнн» газетин тиражнь сән, олн жанрар бичсн соньн илдклмүд барлна, ямр нег йовдлын тускар дарунь умшачнртан медүлнә гиһәд, көдләчнрин үүлдвриг өөдәнәр үнләд, Цугсоюзн һәәхүлд орлцх зөв маднд өгсмн. Тиигәд, ВДНХ-д «Советск бар» гидг павильонд мана газетин стенд олна оньгт тусхагдснь ик гидг байр-бахмҗ маднд болв. Цуг Советск Союзин республикүд дундас иим зөв мана газетин редакцд өггдснь цуг көдләчнрин күцәмҗ бәәсмн. Хамдан көдлҗ йовсн Ченкалин Бадм, Эрнҗәнә Виктор, Эрднин Андрей, Әвән Николай, Намрин Анна, Түмдә Галина, Поляка Тамара, Эрднин Вера, Саңһҗ-Һәрән Иван болн нань чигн улс мини седклд онц орман эзлнә, - гиҗ Александр Бурхаевич бахмҗтаһар келнә.
Җир ирвәс «Хальмг үнн» газет барин органмуд дунд ончта орман эзлҗ, делгрәд бәәв. Төрскн келәр һардг газетиг цуһар күндлҗ, хальмг кел делгрүлҗ хадһлҗ йовх барин көдләчнриг тевчдг бәәсмн. Газетин ах редактор чигн бас байн дамшлт хоршаҗ, көдлмшин туст чаңһ неквртә, нег хәләцтә олн дунд тоомср эзлҗ чадмг һардач болв. Тегәд 1985-ч җилд «Хальмг үнн» газетин ах редактор А.Альдаевиг Деед Советин Ахлачд суңһсмн. Тер мет таңһчин газетин ах редактор советск седкүлчнрин делегацин ханьд Моңһл орад, ахнр-дүүнр болҗадг орн-нутгт дамшлтарн хувалцсмн. Хөөннь КАССР-ин Деед Советин Ахлач Владимир Басанов һардсн Хальмгин делегацин ханьд дәкәд нег Моңһл орх саам учрв. Ниицлтин нарт-делкән саңгин советск әңгин көдлмшт шунмһаһар орлцсн төләдән Александр Альдаев орн-нутгин делегацин ханьд Финляньд орн-нутг орсмн. Цуг эннь тер цагт «Хальмг үнн» газетин ах редакторин үүл ик чинртә болн дааврта бәәсиг ил медүлҗәнә.
Нег керг күцәҗәх, зәрмдән нөр уга көдлҗ йовсн улс байр-зовлңган хувалцҗ, нег-негндән дөңгән күргҗ хоорндан ниитә бәәсиг А.Альдаев темдглнә. Спортивн марһаст, демонстрацд цуһар орлцҗ, амрлһна өдрмүдт күүкдтәһән хамдан амрхдан дурта билә. Кен-негнәннь өрк-бүлд ончта йовдл учрхла, көдләчнрин һарсн өдр болхла, цуһар байринь хувалцдмн. Күнд цагла дөң кергтә болхла нег-негндән түшг болдмн.
– Арвн тавн җилдән би «Хальмг үнн» газетин ах редактор болҗ көдлүв. Эн җилмүд нанд ончта, ик чинртә болҗ тодлгдв. Дааврта көдлмшт бәәсн цагтан әмтн дунд тоомсран геелго, мана көдләчнр хоорндан нег өрк-бүл кевтә ниитәһәр бәәтхә гиҗ шундг биләв. Очра Номтын болн Боован Бадмин эклсн кергиг «Хальмг үнн» газетин көдләчнр цааранднь күцәҗ йовхнь, хальмг кел хадһллһнд, төрскн һазр-усна тууҗ, сойл делгрүллһнд тәвцән орулҗахнь бахмҗта йовдл гиҗ келҗ болхмн. Газетин редактор болҗ көдлсн җилмүд мини җирһлд темдгтә орман эзлнә. Идр насндан ирҗ, эн җилмүдин эргцд би байн дамшлт хоршаҗ, олна үүлдврт шунмһаһар орлцдг чадмг һардач болув, – гиҗ Александр Бурхаевич келнә.
Эңкр эцк, килмҗтә аав
Җирһлиннь туршарт ик дааврта үүлд көдлҗ, отг-әәмгтән күндтә болн тоомсрта күн болсн деерән Александр Бурхаевич олн үртә эцк болн олн ачнр-зеенртә аав болна. Тавн үрндән эн чик сурһмҗ өгч, сүв-селвгәрн, җирһлиннь дамшлтарн хувалцҗ, нүдн-амн болҗ бәәнә. Герин эзн күүкд күн Людмила Матвеевна энүнд итклтә түшг болҗ, байр-зовлңган әдләр хувалцҗ йовна. Эндр эдн олн ачнр-зеенриннь кишгт багтҗ, ни-негн бәәнә. Эңкр эцкиннь болн килмҗтә аавинь ончта өөнлә цуһар йөрәлин үгән нерәдхнь лавта.
ДООҖАН Наталья

Видео