Олн нутгудт бәәдг хальмгудыг хамцулв

Седкүлчин эрдмин һол нег темдгнь – әмтиг хамцулдг үүлдвр болна. Нәдвдә Тамара болхла эн тоолвриг шин хәләцәр немв. Олн-зүсн орн-нутгудар бәәдг хальмгудыг хамцулдг седкүлч болв. Талдан олн һазрт йовх эңкр манахсин тускар Тамара олн соңсхвр белдсмн. Эн халх үүлдврин тускар Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч Нәдвдә Тамарала бидн эндр күүндҗәнәвидн.

– Тамара, хөвтә күн болҗанат. Җирһлин хаалһан эрт олсн бәәнәт…
– Тиим. Хальмг ик сурһульд сурчасн цагтан хальмг келнә кичәлмүд белдҗ давулх баһчуд хәәҗәсмн. Мини хөвәр төрскн келән меддг төләдән тер соңсхвр белддг улсла таньлдув. Тиигҗ телеүзлин көдлмшиг медҗ авад, кен ю кеҗәхәрнь соньмсад, соңсхвр яһҗ белддгинь дотраснь үзүв. Тиигәд телеүзл мини җирһлд орв.
– Телеүзлин кɵдлмшǝр соньмсад, кесгинь дамшлтын йовудт медҗ аввт. Тана көдлмшиг хәләҗәсн һардачнр, эн эрдмәр көдлҗ чадхитн медсн болҗана.
– Тер цагт телеүзлин һардачин дарук бәәсн нертә шүлгч Вера Киргуевна Шуграеван һардврт хальмг келнә кичәлмүд телеүзләр үзүлгддг болсмн. Түрүн кичәләснь авн орлцад давулдг болув. Дамшлтта седкүлчнр Калян Төвкә болн Цүрүмә Анна, режиссермуд Агушин Людмила болн Аршин Зоя эдн көдлҗ йовсмн. Цуг эн улс мини төлҗлтд ик тәвцән орулв гихлә, буру болшго.
Дәкәд хамгин түрүн сурһулин җилмүдт мана уул хальмг келнә сәәхнинь дасхҗ, зааҗ медүлҗ йовсн багшнран мартх зөв угавидн. Тедн дунд Улан Лиджиевна Анюшева.
– Орн-нутгин, таңһчин җирһлд ик чинртә болсн 1991-ч җил тана җирһлд, көдлмшт чигн шин йовуд өгсн болҗана.
– 1990-ч җилд таңһчд «Җаңһр» дуулврин 550 җилин өөн темдглгдлә. Тиигхд һазадын орнас олн хальмгуд ирлә. Өргмҗтә тер өдрмүдт кесгләнь таньлдад, зәрмләнь залһлдаһан батлад, нәәҗнр боллавидн. Келхәс, тиигхд америкин хальмг Бадушин Нарнла сәәнәр таньлдсан тодлнав. Хөөннь Америкд одх саам учрхла, Нарн мадниг тосҗ авла, эк-эцкиннь бүлд гиичлләв. Аав-ээҗнь әмд бәәсн, цәәһән ууһад, хальмгарн күүндәд, Атлантик далан цаад бийд туссн бийнь эдн келән мартлго, авъясан бәрҗ бәәснь нанд ик өврмҗтә болла. Күнд тоотыг дааҗ һархд, күүнә һазрт иҗлдхд, күүкд-көвүдән өскхд хальмг келнь урмд өгч хамцулҗасинь күүндврәс медгдәд бәәв. Өвкнрин авъяс эднд дөң болдг бәәсмн. Хурлмуд тосхад, хурлмудын өөр көгшн улсан хәләвртән бәрҗ йовсинь үзләв. 101-тә Пүрвән Манҗ Бадушовихнә өрк-бүлин хәләврт бәәсмн. Наһцх гелң гиҗ тедн энүг дууддг билә.
– Америкд хальмгуд бәәршсн цагас авн 50 җилин өөн болсн йовдлд нерәдсн тана соңсхвриг тодлнав… Хәләлт, кедү цаг давҗ, ода тер өөнин 70 җил болн гиҗәнә.
– Эн йовдлын тускар кесг соңсхвр белдләв. Борманжинә Арашла тер кемд таньлдад, йөрәлин үгинь бичҗ авсн биләв. Кульдинә Санҗин үлгүр деер Америкд туссн хальмгудын тускар келнәв. Санҗ ахла би Филадельфийд моңһл келтнрин фестивальд таньлдлав. Кульдиновихнә өвкнр Әрәсәһәс делкән түрүн дәәнә цагт һарсн болдг. Түргин һазрар дамҗад, Европд күрсмн. Тенд Хальмгас һарсн улстаһан хамдан бәәршәд, хурлан тосхад, бурхндан зальврад, күүкд-көвүдән өскәд көдләд бәәсмн.
Хөөннь 1951-ч җилд Америкүр ирсн болдг. Эк-эцкнь баһ гихдән һурвн-дөрвн кел меддг бәәҗ. Болв гертән зуг хальмгар күүндҗ йовсмн. Тегәд үрднь чигн хальмг келтә бәәсмн. Бурхн-шаҗнд шүтдгнь, хальмгудын сән өдрмүдиг темдглдгнь бас эк-эцкәс дасгдсн юмн. Зальврхларн умшдг ном күртлнь Санҗ ах нанд дуулҗ өгсмн. Тернь бәәтхә «Җаңһрин» нег бөлгиг Ээлән Овлан дуулдг янзтаһар дуулснь мартгдхш.
Америкин хальмгуд дунд, номтнр дунд Санҗ ах Алтан Санҗ гиҗ күндлгднә. Ах-дү Кульдиновихн җил болһн Чингс хаана нернд тәклһ кенә. Моңһл келтнриг хурадг эн үүлдвртнь һурв дәкҗ орлцх хөв нанд учрла.
Күүнә һазрт төрсн бийнь, өвкнрин зааврар эдн хальмг келән дасад, авъясан бәрҗ йовхнь ончта гих кергтә. Тиим олн улсла харһҗ, җирһлиннь тууҗ соңссн цагтан дотран саннав. Мана хальмгуд тооһарн баһ болвчн альд йовв чигн геедрлго, олн дунд ард үлдлго йовхднь байрлнав.
– Тамара, Америкд бәәдг хальмгудын тускар бидн тер цагас арвн җил урд медх бәәсмн. Америкин олимпийск негдсн командд орсн футболист Иванчукин Санҗин туск тана соңсхвр ода уханд орв. Тиим эсий?
– Чик. 1980-ч җилд Москвад Олимпийск наадд болх бәәсмн. Терүнднь США-н команд ирсмн биш. Тиигхд теднә олимпийск командын ханьд футбол йилһән сәәнәр нааддг америкин хальмг Санҗ Иванчуков орсн билә. Терүгинь би хөөннь медүв. Америкин олимпийск командын 13-ч тойгта футболист Санҗ Иванчуковин тускар соңсхвр белдләв. Хауэлл балһснд Иванчуковихн бәәсн гериг, Санҗ футбол наадҗ өссн уульнцсиг цокҗ авсн зургуд, тер цага спортивн седкүлмүдт профессиональн футболист болсн, деед зергләнд, олимпийск командын ханьд наадҗасн Санҗ Иванчуковин тускар дару-дарунь бичдг бәәсинь үзүлләвидн. Күүнә һазрт болвчн нертә футболист хальмгудын тооһас һарснь басл бахмҗта йовдл.
– Хальмг тууль-түүкәр, хальмг келәр соньмсҗ, талдан келн-улсин элчнр хальмг кел дасчахднь теднә үлгүр бәәдг болх, гиҗ сангдна.
– Өврмҗтә нег йовдл тодлгдв. Моңһл келтнрин нег конференцд бәәдләрн европин күн моңһл келәр илдкл кеҗәнә. Киргизин һазрт шинҗллт кесән, тенд үзсн-соңссн тоотан тодлад, генткн хальмг келәр дуулҗана. Хойр мөрнә, теднә түргн гүүдлин тускар цугтад медүлҗәнә. Завсрт би гүүҗ одад, терүнлә таньлдув. Венгр номт сарт-хальмгудас тер дууг бичҗ авсн бәәҗ. Кесгтән күүндәд, хайгударн сольлцад, таньл-үзл болвидн. Будапешт балһсна ик сурһулин багш Дэвид Кара номтла тиигҗ таньдсн биләв. Хар Давид гиҗ тер бийән нерәднә. Хальмгт ирәд, манад гиичләд һарла.
Тер конференцд Германьд бәәдг Ремелевин Еленала таньлдх саам учрв. «Свобода» радиод көдлҗ йовсн күүкд күн ик медрлтә болн цецн ухата бәәснь медгдв. Теңгә хазгудын тууҗиг, тер дотр эмиграцд туссн хазгудын җирһлин тускар Е. Ремелева кесг дегтр бичсмн.
– Хальмгуд альд йоввчн эдниг хамцулҗахнь төрскн келн болн заң-авъяс негдүлсн деерән бурхн-шаҗна ном болҗана. Шаҗна кесг үүлдәчнрлә таньлдҗ, тедниг бичҗ авх таал танд учрсмн.
– Шальван гегәнлә харһҗ күүндх кесг саам учрла. Гертнь одсн кемд терүн тал ирҗәх әмтн гертнь орад уга йовҗ, сунад мөргәд, ширәднь күртлнь бослго мөргҗ, күндллһән медүлҗәснь нанд йир соньн болв. Тедү дүңгә Шинҗәнә һазрт шаҗна эн ик гелңгиг әмтн тевчҗ күндлҗәсмн. Муурхларн, завср кесн цагтан Шальван гегән тәмк татдг билә. «Гелң күн, та яһад тәмк татҗахмт?» – гиҗ сурснд, эн бийнь келҗ өглә. «Сойлын Хүвсхлин цагт хар герт (түүрмд) бәәхләрн гесн дегәд икәр өлсдг билә. Тәмк татхла, невчк өлг авсн болҗ, өлсснь цаг-зуур мартгдна. Сулдсна хөөн эннь тегәд дасл болад үлдв».
Әмтнд кергинь күцхд туслх ном умшҗ, хаалһинь секҗ, сән өдриг зааҗ, дөң болҗаснь сананас һархш. Нег күүкд күн гем-шалтгасн гетлхәр ирснь, моһа бәрҗ авад, толһаһинь керчәд хайчкад, моһан махинь чанҗ, шөлинь уутн, гиҗ келсинь соңслав. Әмтнә ухан-седклинь батлсн деерән, цогц-махмудын зөвүриг баһлдг бәәсмн.
Арҗа гегәнлә харһҗ кесн күүндврмүд, шаҗна учр-утхиг гүүнәр медҗ авхд, күүнә җирһлд номин күчн яһҗ туслдгинь медҗ авхд туста болв.
– Тамара, ода бидн Азийин һазрур темцхмн. Китдин Шинҗәнә һазрт хальмгуд оларн бәәнә. Тедн нааран Иҗл һолан санад хара биш ирнә. Теднә кесгнь тана соңсхврмудын дөңгәр маднд өөрхн болсмн.
– Китдин һазрт одад, хальмгуд оларн бәәдг Шинҗәнд күрх, тенд олн улсла, тер дотр телеүзлд көдлҗәх әмтнлә таньлдад, үүрмүд болад, хамцу төсв кесн биләвидн. Тенд мини соңсхврмуд үзүллә, энд теднә белдсн кесг зурц эфирт һарла. Сувса эгчлә болн терүнә өрк-бүллә кесг харһсн йовдл седклд таалмҗта болв. Түлмҗә, Цецә, дууч Халинь, номт Дамринжав болн нань чигн үүрмүд ода тенд бәәнә.
Моңһлд одад, кесг соңсхвр кехд, ахнр-дүүнрин җирһллә мана хәләһәчнриг таньлдулх сәәхн кесг саам учрла. Келхлә, дала соньн юмн тодлгдх.
Тайваньд, Германьд, Францд, Японьд нань чигн һазрт бәәдг хальмгудла харһҗ, теднә туск соңсхврмуд белдх кесг йовдл учрла.
– «Зун күүнә чирә үзхǝр, нег күүнә нер мед», гиҗ кезәнә өвкнр келснд худл уга. Тана җирһлд болхла, зун күүнә нерн, зун күүнә чирә багтсн болҗана.
– Телеседкүлчин эрдм шүүҗ авад, олн улсла улан чирәһәрн харһҗ күүндәд, кесгләнь үр-иньг болад, теднәс үлгүр авсндан хөвтәд бийән тоолнав. Төрскнч седклтә, хальмг гиҗ бийән неквртә кевәр бәрҗ, нерән кергәрн батлҗ йовх улсас нанд бичкн умш болвчн күртсн болхла би икәр байрлх биләв. Күүнә һазрт йовх хальмгуд иигәд келән, сойлан, тууҗан, заң-авъясан батар бәрҗ йовхла, энд эврә һазртан бәәх хальмгуд нег үлү негдҗ, таңһчан батлҗ авх зөвтәвидн. Эн дааврас күн мадниг сулдхшго.

Күүндснь Галина ХЕЙЧИЕВА

Новости по теме

• 

  Авсн насндан байрлад, әрүн сана зүүнә
  Авсн насндан байрлад, әрүн сана зүүнә
• 

  Сурһулин шин җил өөрдҗәнә
  Сурһулин шин җил өөрдҗәнә
• 

  Нертә седкүлч, шүлгч, номт
  Нертә седкүлч, шүлгч, номт
• 

  ААВм – мини БАХМҖ
  ААВм – мини БАХМҖ