«Аглһ» үгин нууц

15-04-2021, 16:16 | Таңһчин зәңгс » Зіњг

Мана өдгә цагин хальмг келнд «аглһ» гидг үг хуучрҗ мартгдҗах үгмүдин тоод орна. Тер бийнь эн үгиг ода күртл зәрм хальмг келтә әмтн сәәнәр меднә. Урд цагт болхла эн үгиг эс меддг әмтн уга бәәҗ. Ода энүг улан залатнрт шинәс санулад, «аглһин» кедүхн соньн болх нууциг нееҗ өгхәр бәәнәв.
Хальмг-орс толь секәд хәләхлә, «аглһ» гисн үг: һанцарн суух хол һазр, әмтнәс хол бәәдг һазр гидг тәәлвртә болна. Эн «аглһ» гиснь өдгә цагин хальмг келнә кирилл үзгин бичлһ болна. Мана хуучн тод үзгин бичлһәр терүг «аглг» гиҗ бичдг бәәсн санҗ. Хуучн судр-номд эн үгиг иҗл кевәр керглҗ бәәдг юмн. Үлгүрләд, өөрдин алдр багш Зая-Пандитан орчулҗ бичсн ном дотр «Арвн зүгин харңһу әрлһгч судр» гидг нег ном бәәнә. Тер номиг орчулад, урн бичлһәр цааснд бичәд буулһхла, Зая-Пандита төгсклин шүлг бичхдән: «Аглгас хурасн сән буйна күчәр / Арья бурхна шаҗнла уулзн (учрн) әрүн бәргч / Алдршсн Шүкр Дәәчңгин һурвдгч көвүн / Әрүн сүзгтә аһу күчнә эзн Наму Серң дурдснд / Ааһ тәкмлг рабҗамба Зая-Пандита орчулв», – гиҗ бичәтә йовна. Үүнд «Аглгас хурасн сән буйн» гиснь – әмтнә йовдг һазрас хол һазрт сууҗ ном умшад буй хурасна тускар келгднә.
Зәрм әмтн мини бичсиг дамбрлҗ, «эннь моңһл келнә үг, мана келнә үг биш» гиҗ келҗ чадна. Тиигхд урдаснь иим шалһачнрин хәрүһинь бичҗ өгсв. Хальмг келнд эн үг бас бәәснә герч Боован Бадмин «Чикнә хуҗр» гидг дууна «Гелңгүд манҗнрт седкл сергәхин төлә дуулсн дууна» йисн шүлгин дөрвдгч бадгтнь «…Эн седкләр татгдҗ эцкин орнас уудад, Эңкр төрл-садан нульмсн мет хайҗ, Эдлх аһурсн угаһар аглгт һарч чадхла, Эн бурхна шаҗнд маһд һарв гилцдг» гиҗ бичәтә. Эн үгин утх-чинрнь иим: гелң күн бурхна хутг (состояние будды) олхин төлә эцкин герән оркад, элгн-садан нульмсн мет хайҗ, байҗулх эд-аһурсн угаһар хол һазрт одад, ном умшхар суухла, тернь йосндан бурхна шаҗнд орсн күүнә дүртә болдг. Тиимин төлә 1916-ч җилд мана хальмг келнд эн үг бәәснь – лав бәрмттә юмн.
Тод бичгәр бичәтә бурхна номин судриг умшад бәәхлә, «аглһ / аглг» гиснь хара хол һазр биш, номин бүтәл кеҗ суух онцха һазр болна. Уулта һазрт әмтнә йовдг хаалһас хол бәәдг уулын аһуд номин бүтәлч (буддийский практик) суухла, терүг «аглһин орн / алглгин орн» гиҗ келдг. Уул уга теегт номин бүтәлчнр һазр малтҗ суух биш, әмтнәс хольҗад, җолм гер босхҗ суудг бәәҗ. Теднә бәәсн һазриг мадн, хальмгуд, бас эн нерәр нерәдҗ йовсн мөн. Тиимин төлә «аглһ / аглг» гисн үг бурхна номла бат холвата, түүнәс тасршго нег нер-томъяна хүв юмн. Бурхна номин нер-томъя болхла, мана келнә үг биш, талын әмтнәс авсн үгмүд болна. Тиигхлә, «аглһ / алгл» гидгнь бас тиим үг болх. Ямаран келнәс эннь мана келнд орҗ ирсинь шинҗлҗ үзхлә, эртин уйһрин келнәс орснь һарна.
Эртин түрг келнә тольд эннь «аһлг / аклг» гидг дуудлһта болдг. Ик кезәнә эртин уйһрчуд мана шаҗта, бурхна ном бәрҗ йовх келн-улс бәәҗ. Моңһлын бурхна шаҗна тууҗ-түүкиг үзхлә, тенд «Моңһлчудын түрүңк бурхна номин багшнр уйһрчуд бәәҗ. Хөөннь уйһрин хаант улс тарад одхла, Төвдин орнд одад ном авдг болв» гиҗ темдглсн болдг. Тегәд эн эртин уйһрчуд мана номин багшнр болад, мана келиг олн номин нер-томъяна үгмүдәр байҗулад өгсн болдг. «Аглһ / аглг» гиснь басл тер цагас мана келнд орҗ ирсн үг болҗана. Гихдән, түрг келнд эн үг номин бүтәлин һазр биш, цуг эзн уга, эҗго эрм цаһан көдәг нерәддг үг болна. Мана келнд үүнлә әдл үг: кеер, эҗго эрм көдә, холын һазр мөн. Зуг түрг келнәс мана келнд орхдан эн үг ном бүтәх үгин чинрәр орҗ ирсәр онц иим утх-чинртә болҗ үлдв.
Ода болхла олн түрг һарлта келн-улс талдан шаҗта болад, келнь чигн хүврәд ирсәр эн үг теднәд бас хуучрсн болад бәәнә. Мана келнд, буряд, моңһлын келнд эннь урд цагин бәәдләр хүврлго үлдҗ, даянч, бишлһч (медитац кедг күүнә) суух һазриг темдглҗ бәәнә. Эдү мет үгмүдиг эврә ухан-седклдән сергәһәд авхла, ода цагт номан умшад суух һазран чигн келҗ болна. Иим үгмүдәр эврә хальмг келән өргҗүлҗ делгрүләд, улм байҗулад йовхла, мана хальмг келнә чинр чигн өөдлҗ, хуучрҗах үгмүдин әмнь хәрү орҗ, хальмг улсин ухан-сананд, хальмг келнд, мадниг ниилүлҗәх бурхна шаҗнд чигн тус иктә керг-үүл болх гиһәд санад бәәхлә, кемҗән уга сәәнәс нань юмн уга.
КОРНИН Геннадий