Бааттахн

22-04-2021, 15:39 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Тууљчнрин бичсір, Аюка хан нутгиг залљасн цагт (1669- 1724 љ.љ.) хальмг йосн зґвір батрсмн. Хан діічнртієін олн зўсн цергі йовлєнд (военные походы) кўцімљтієір орлцад, Ірісід ик тусан кўрглі. Мана ґвкнр орн-нутгин ґмн ўзгин мељісиг залу-зґргтієір харсљ йовла.

Аюка хаана медлд Ик Торєуда (Цоохра) улус бііљ. Энд зурєан мињєн єар ишкі гер билі. Аюка хан сіієін хіісні хґґн Ик Торєуда улус хойр іњгд хувагдла. Энтн Ик Цоохра болн Бає Цоохра улусмуд болљ. Хаана алвтын ишкі гермўдиг терўні кґвўдин болн ачнрин хоорнд хувасмн.
Аюка хаана кґвўн Дондук-Омбо эцкиннь ширі эзлх кўн болсн учрар Бає Цоохра улус (2 420 ишкі гер) єардв. Бокшрє дўўднь Ик Цоохра улус кўртсмн.
Дондук-Омбон сўл гергнь кабардинк Джан билі. Эн хан імнісн хаєцхла, терўні бичкн кґвўднь: Рандул, Додьби, Ассарай болн Джубасар эцкиннь зґґр авхар зўтклдв. Болв хаана аваляс єарсн Єалдан-Нормо ууєн кґвўні ўрднь бас терўг авхар седцхів. Эн тґрір тедні хоорнд ик цўўгін, зўтклдін болљ. Тегід энўнд орс хаана правительств орлцљ, тґринь хаєлсмн. Терўні зааврар Бає Цоохра улусиг Аюка хаана ачнрин болн кґвўдин хоорнд хуваљ. Єалдан- Нормон єурвн кґвўдтнь 604 ишкі гер кўртв. Кабардинк Джан гергні дґрвн кґвўнд – 1816 ишкі гер ґгсмн.
Ода Иљлин кґвід біідг торєуд улс, тер тоод бааттахн, Аюка-хаана ачнр болљана. Кезіні Бає Цоохра улуст бааттахн (батуты) тооєарн олн билі. XIX зун љилд Яндг-Мочажн улусин Батутовск іімгт нег мињєн єар ишкі гер біісмн. Бає Дґрвді улусин Ик Бухса іімгт ик бааттахн, бає бааттахн билі. Хончнура іімгт – цаєан бааттахн. Эдні то цґн бііљ. Болв эдн цуєар «бааттахн» гидг ґґрдин нег уњг- тохмин багин улс болљана. Эдн Хо-Ґрлг торєуд хааниг дахад, Иљлин кґвід ирсмн. Тендіс эдн олн зўсн улусмудт туссмн.
«Бааттахн» тохмин багин нерідлєн «бат» гидг ўгіс тогтсмн. «Бат» - энтн орсар «крепкий», «стойкий». Дікід энтн «баатр» гидг чинрті ўг болљана. Эн туст орс номт В. Владимирцов шинљллтс кесмн.
Бааттахна ик зунь ЗўнЄарт 1758-ч љил кўртл біісмн. Зірмнь Церн-Дондуб хаана єардврт Лхаса балєснур цергі йовлєнд орлцла. Ґґрдин цергчнр терўг эзлљ авсмн. Дікід бааттахна онц ишкі гермўд хошуд Гуши хааниг дахад йовљ одла. Тедн Кґк Нуурт (ода Китд орн-нутг) хошуд хаана алвтд орсн бііљ.
Ґдгі цагт бааттахн Ўстин района (урднь Бає Цоохра улус) Эрднихн селінд болн Іідрхні мўљин Лиманск района Яндг селінд олар бііні. Эдн кезіњк сііхн авъясмудан сергієід, љил болєн хальмг сін ґдрмўдін темдглні. Селідт болдг ніірт ик-бичкн уга хальмг дууєан дегц дуулад, биилід, олн-імтиг байрлулна. Єавшун, зґрмг баахн улс бґк бірлдінд, мґрдин урлданд орлцна.
Хальмгин баєчуд ґвкнрісн сін ўлгўр авад, мґрд унад, довтлн йовљ, саадгар хадг болв. Эн келн-улсин спортын янз тањєчд эклід делгрљіхнь олн імтиг байрлулљана. Одахн Элстд эн янзар болсн тањєчин тўрўн дґрлдінд мана баєчуд хальмг хувцан, улан залата махлаєан ґмсід, эвті-довтаєан медўлід, саадгар тов хацхав. Эн дґрлдіні йовудт мергн баатрмудын тохмин багин нерд заагдв. Энд бааттахн бас диилвр бірснь ик омг ґгв. Тегід ода альд бііввчн эврі уњг-тохман медљ, ґвкнриннь санлынь тевчтн, тґрскн нутгтан тусан кўргтн. Хальмг нерін єутахмн биш. Седклин залмљар буйнта кергўд кўціљ, цуг келн-імтнлі сін-сііхн бііхмн. Тиигхлі тедн мадниг кўндлљ, Хальмг Тањєчла ўр-иньгинір нґкцлтін батрулх, мана єазр-усн делгрід йовхнь лавта.