Николай Некрасов болн хальмг бичәчнр

14-12-2021, 11:37 | История, Таңһчин зәңгс

Орс утх-зокъялын делгрлтд зөвтә ик тәвцән орулсн, кесг үйин бичәчнрин төлҗлтд ик нилчән күргсн Николай Алексеевич Некрасовин 200 җилин өөн эн җил темдглгдҗәнә. А.Амр-Санана нертә Келн-улсин дегтрин саңгин көдләчнр эн өөнд белдәд, тәвн җил хооран «Хальмг үнн» газетд ямаран материалмуд барлгдсинь эврәннь көрңгәсн олв. Таңһчин газетд 1971-ч җилин бар сарин 10-д бүкл ик халх барлгдсинь медхд өдгә цага умшачнрт соньн болх гиҗ сангдна.
Н.А. Некрасовин 150-ч өөниг угтад, «Хальмг үнн» газетд бүкл халх барлгдҗ. Терүнд Җимбин Андрейин болн Саңһҗин Босян илдклмүд барлгдсиг үзҗ болхмн. Тәвн җил хооран газетд барлгдсиг умшхд йир соньн.

Әрәсән алдр үрн Николай Некрасовин ик чинриг үзүләд, Җимбин Андрей статьядан орс шүлгчин үүдәврмүдин тускар, Әрәсән олн келн-улсин утх-зокъялд терүнә шүлглән ямаран нилчән күргснә тускар бичҗәнә. Шүлгчин үүдәврмүдин тускар бичхләрн терүнә шүлгүдиг хальмг келнд орчулҗ, учр-утхинь болн чинринь йилһән сәәнәр медүлҗәнә.

Н.А. Некрасов – эгл улсин шүлгч гиҗ бидн эн күүнә тускар меднәвидн. Н.А. Некрасовиг бәәсн цагт күүнә тодлврас медсн болҗ К.И.Чуковский иигҗ бичҗәнә: «Эн күн җөөлн, цаһан седклтә, эврә ухаһарн бәәдг, өгәнч, гиичнртән дурта болчкад мел эгл, йоста орс заңта, мек-тах уга, серглң, җирһлд чигн, зовлңд чигн кемҗән уга икәр авлгдҗ чаддг, дәкәд, кен-негнднь дөң кергтә болхла, даңгин нөкд болхар зүткдг билә».
Эндр Некрасовас дөң керглҗәсн улснь – крестьянмуд бәәсмн. Энүнә иим тоолврмудынь, эн үгмүднь маднд медүлнә.
Һәәлгдсн улсур од.
Һундагдсн улсур од –
Чи тенд кергтәч.

Кенә төлә ю бичҗәхән дегд сәәнәр меддг Некрасов эврәннь шүлгүдән «зовньрсн угатьнрин зовньрсн дахуль» гиҗ нерәддгнь тер болҗана» гиҗ илдклд келгдҗәнә.
«Шүлгллһнә халхд дегд арһта, олн янзта дуута» гиҗ Н.А. Некрасовин тускар цуһар меднә. Эврәннь шүлгүдән Некрасов дун гиҗ нерәдснь маднд темдгтә. Үлгүрнь, «Песня Еремушке», «Колыбельная песня», «Песня убогого старика» болн нань чигн.

Шүлгч учр-утхта түүкмүд, келврмүд шүлглҗ бичлһндән дегд һавшун бәәсмн. Дурни халхд үүдәсн үүдәврмүдәрн күүнә өр өвдәҗ чаддг чидлтә, билгтә бәәсинь утх-зокъялчнр болн умшачнр меднә. Энүнә «Рыцарь на час» гидг шүлгинь Н.Чернышевский умшчкад экрҗәһәд уульсмн гиҗ утх-зокъялд келгднә.
Некрасовин бас нег билгтә ик арһнь – илдкгч, аврлт уга хорта дөөгллт. Үлгүрнь, «Размышления у парадного подъезда».

Н.А. Некрасовин шүлгүдин утх-үндснь бәәх, эндрк цагиг дуудгч, терүг кезә нег цагт ирхинь зәңглгч, тууҗин девшлтәр ул кеҗ иргч сәәхн җирһлиг тааҗ меддг бәәсмн.
Әрәсә көндрхн уга.
Әрәсә – үксн мет!
Одачн бултңһу бәәсн
Очн энүнд падрв –
Унтад кевтснь – босцхав
Үргләд угаснь – ирцхәв.
Умш болһнар харһсн
Уул - зөөр цуглурв.
Төрскиг церг харв –
Тоолҗ, то уга
Хад чолуншң бат –
Хамхлҗ энүг болшго.
Чи зөвәр ядуч,
Чи болв, байнч.
Чи басл даҗргднач,
Чи болв, күчтәч.
Ээҗ – Әрәсә минь!
Ода Әрәсән ядунь уга, байнь – үлдв,
Ода Әрәсә даҗргддган уурла,
Ода эн ик күчтә!

Шүлгүднь соньн зөөр болҗ үлдв
Н.А. Некрасовин шүлгүд өдгә Әрәсән күч-көлсчнрт соньн тууҗ, соньн зөөр болҗ үлдв.

Советск хальмгин үрд, ах-дү наадк республикүдин, наадк келн-әмтнә үрд метәр сүл тәвн һар җилин туршарт олн-әмтнә эн алдр шүлгчин үүдәврмүдиг амлҗ келҗ йовна. Энүнә «Размышления у парадного подъезда», «Железная дорога», «Тройка», «Несжатая полоса», «Мороз – Красный нос» болн нань чигн үүдәврмүдинь эс меддг күн хальмгуд дунд, тер дотр баһчуд дунд, уга болх.

Н.А. Некрасовин цагт орс күүкд улсла әдләр, теднәс чигн үлүһәр зовҗ-түрҗ йовсн хальмгин күүкд улс, хальмг экнр «Көндршго Әрәсән, үксн мет Әрәсән» бултңһу чидлнь бәәсән өдгә цагт медүлҗ, очн мет падрҗ өдгә цагин җирһл тосхлһнд залу улсла хамдан орлцҗ йовна. Н.А. Некрасовин «Мороз – Красный нос» болн «Княгиня Трубецкая» поэмсиг шүлгч Саңһҗин Бося хальмг келнд орчулснь онц дегтрмүд болҗ барлгдла. Орсин алдр үрнә үүдәврмүд эврәннь олмһа, хурц, зөргтә үгмүдән хальмгин бичәчнрин үүдәврмүдт орулҗ, терүнә өслтд, делгрлтд баһ биш үлмәһән хальдав гиҗ келхлә чик болх. Иим үгмүдәр хальмг улсин бичәч Җимбин Андрей илдклән төгсәҗәнә.

Видео