Љирєл магтсн шўлгўд

09-04-2020, 12:13 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Давсн зун љилин далдгч љилмўдт литературин хаалєд орсн Шанан Дольгана «Эврі єазр – ээљ» гидг шўлгтнь иим мґрмўд бііні.

Таньл-иньг болхар
Талдан єазрур ирлів.
Хір єазр таасгдв.
Хіірті ўўрмўд олдв.
Зуг Хальмгм – ээљм
Зўўдндм орљ ўзгдні.
Теегін сансн гґрісншг
Тањєчур зўркм кўгдлні.


Тиигід Шанан Дольгана шўлгўдиг бўклднь авад хіліхлі, хальмг єазран, љирєлиг магтсн урмдарн седкл авлсн ўўдіврмўд болљ умшгдна.

Литературт Дольган Шанаев гидг нертієір орсн Шанан Федорин Анатолий 1937 љилин мартын 25-д Хальмг АССР-н Яшалта селінд тґрљ єарсмн. Сиврин тууврин љилмўдт Красноярск крайд туссмн. Хальмг Тањєч шиніс босхгдсн цагла тґрскн єазрурн хірљ ирід, Элстин багшнрин училищд сурєуль сурсмн. 1963 љилд цергт мордад, Германьд советск цергин багд церглсмн. Оютн біісн цагтан эклід бичљісн Дольган љил ирвіс урн ўгд авлгдад, шўлгўднь кўч авч, олна оньгт тусљ йовв. Шанан Дольгана шўлгўд барин халхст, хамцу хурањєуст барлгдљ йовла. Шўлгч хальмг болн орс келір бичдг бііснь соньн. Тўрўн хурањєунь «На тропе свиданий» гидг нертієір 1978 љилд барас єарла.

Шўлгч олн зўсн тґрір бичдг билі. Болв бичкдўдт нерідсн шўлгўднь умшачнр тунд тааслт олсн билі. Эклц классмудын сурєульчнрт нерідід, 1984 љилд Шанан Дольган «Цагда» гидг тууль бичв. Хойр љил давад, «Сказка о сайгачонке» гидг ўўдіврнь Даниил Долинскин орчулврт барлгдљ єарв.

«Цагда» гидг ўўдіврин тускар цґн ўг бичий. Эннь олн умщачнр дунд ик тааслт олљ, ода кўртл імтні уханд орна. Урн ўгин зґґриг ўўдігч кевір олзлад, литературн ўўдіврт урднь орулгдљасн эв-арєиг дигті сіінір учр-утхиг медўллєнд шўлгч олзлв. Дікід болхла, эврі хіліцін, тґриг ўзўллєні эврі янзан шўлгч олсинь ўўдівр медўлв. «Цагда» - шўлгліні йоста ўўдівр болсинь ўўрмўд бичічнр, олн умшачнр, шалєачнр чигн темдглсмн.

Шанан Дольган хґґннь тер ўўдіврин ул деер пьес бичід, тернь наадєасин республиканск театрт тівгдљ, бичкн хілієічнрин оньг авлљ йовла. Эн наадн Украина Черкассы балєсна бичкн хілієічнрин театрт ўзўлгдљ йовла. «Цагда» тґрскн литературин сурєулин программд орсн бііні. Хальмг келн-улсин гимназьд сурєульчнрин билг-эрдмиг делгрўлдг ансамбль «Цагда» гидг нер зўўні. 2009 љилд эн тууль англь келнд орчулгдла.

Шўлчгин тґлљлтиг ўзўлљіх дікн нег ўўдіврин тускар келхмн. «Илвті дун» гидг тууль-поэмиг тодлљ келхмн. 1990 љил барас єарсн эн ўўдіврт дурн, иньгллт, хальмг улсин шагшавдын гўн утхта зґґр орман олсарн умшачнрин оньг авлна. Хальмг улсин бичіч Балакан Алексей эн ўўдівриг єар бичмрнь умшад, ґґдінір ўнлід, барлтха гиљ дегтрин издательствд сўв-селвг орулхларн иигљ бичсмн: «Шанан Дольгана ўўдівр љирєлиг магтсн зґрўллтірн соньн. Шўлгліні учр-утхин болн даршлєна ґвірцірн оньг авлна. Бардмсн чањє дуута биш болвчн, седкл-ухаг медўлгч гўн учр-утхарн уханд орљ тодлгдна. Энўні шўлгліні делкід – хавр цецкірід бііні гисн учр-утхта».

Ямаран сііхн ўгмўд. Эндр бидн хаврин цагла Шанан Дольгана суњєгдсн ўўдіврмўдин хурањєун тускар хаврин кемлі бичљінівидн. Хар єазрин заповедникд цаєан гґрісн тґрљ гисн зіњг єарсн кемлі «Цагдан» - бичкн ґкір гґрісні тускар бичљ, хальмг теегин кеерўл болгч адусиг ўўдівртін мґњкрўлсн шўлгчин тускар бичљінівидн.

Зуг ор єанцд кўртсн
Зургдсн зурасна заян-
Кўн болєнд шињгрсн
Кўмни чеељин ухан


Урн ўгин кўмни зґґріс утхсн, терўг чеељдін орулљ авсн ухан-тоолврарн шўлгч умшачнрларн хувалцљахинь эн ўўдівриг умшљаєад медніч. Тґрскн єазртан цань уга дуртаєинь, ґсч-боссн єазрин кўчір урмд авч шўлгўдін болн нань чигн ўўдіврмўдін бичљісинь «Илвті дууна» ўлгўр деер ўзљ болхмн. Бумбин орндан кўрхір кўсл кељіх Хальмгин нутган ўўдівртін Шанан Дольган дуулљ, магтљ ўзўлсмн.

«Дольган Шанаев. Избранное» гидг хуранњєуг Дольгана авальнь Шанан Людмила белдљ барлсмн. Хурањєуд хальмг болн орс келір бичгдсн ўўдіврмўд орљана. Людмила Борисовна филолог номин кандидат. Авальтаєан эдн Делгр кўўкін ґскљ босхсмн. Ода аавин дегтриг олн умшачнрла хамдан зеенрнь Роман болн Айса хойр умшљана.

2012 љилд імнісн хаєцсн нерті шўлгч, Ірісін бичічнрин Нииціні гешўн Шанан Дольгана ўўдіврмўд «Ар ўзгин Кавказин улсин литературин антологд» (2003), Хальмгин шўлгліні антологд (2009) орсмн.

Тењгс цальгрсн мет
Теегин ноєан халєрна.
Таалмљта зург харвљ
Теркі зўркм ханна»
- гиљ шўлгин негнд Дольган бичсмн. «Љирєл магтљ эњгдін, љиргід шовуд дуулљах» кемлі бидн шўлгчин нериг амлљанавидн.

ЖИРЄЛИН Кермн

Видео