Гөрәсн - хальмг теегин кеермҗ

26-05-2020, 14:17 | Таңһчин зәңгс » Эндрк ґдрин тґрір

Хальмг теегт олн зүсн аң-аһрусн бәәнә. Болв тедн заагт хамгин өвәрц аң – гөрәсн мөн. Эн ончта, җигтә аң ик кезәнәс авн мана һазрт иҗлдҗ бәәһә юмн.
Урдк цагт гөрәсн хальмг күүнә җирһллә батар залһлдата бәәсмн. Тегәд чигн гөрәснә туск чинр-утхарн өөрхн үгмүд хальмг келнд хара бишәр харһна. Үлгүрнь: оон – эр гөрәсн, шаргчн – эм гөрәсн, цагда – гөрәснә төл, гөрәч, гөрәсч – гөрәс аңндг күн, гөрәлх, гөрәслх – гөрәснд аңһучлх, нань чигн үгмүд.
Хальмг улс олн тууль-тууҗс, домгуд чееҗдән хадһлҗ йовсмн. Гөрәсн хальмг туульд «Җаңһрин» цагас авн бәәсмн. »…Дәәлдх дәәсн кезә учрхв, гөрәлх гөрәсн кезә учрхв?» гисн үгмүд баатрлг дуулврт харһна. «Медхд үг кел, мергнд гөрәс шах» гидг цецн үлгүрт эн аңгин тускар бас келгднә. Ик кезәнәс нааран тууҗин ут туршарт хальмг улст олн зүсн зокал, йор заңшал бәәсмн. Эргндк һазрин эзн - Цаһан Аав гөрәсдиг харсна гиҗ хальмгуд тоолна. Аңһучнр өөрхн өөрдәд шахлдҗ багтан зогсчах гөрәсдиг хаҗ алхд йорлдг бәәсмн. Эн кемд Цаһан Аав бийнь деерәс бууҗ гөрәсдиг сааҗана гисн домг бәәнә.
Хальмг улсин бичәч Бадмин Алексей төрскн һазрин тууҗиннь туск үүдәврмүдтән гөрәснә тускар тодрхаһар, соньн кевәр бичсмн. Гөрәсн – эн мана һазрин ик хол цагас нааран үлдсн аң. Энүнлә нег кемд бәәсн мамонтын ясинь ода хая-хая мөңкинд көрә һазрас олҗ авна. Гөрәсн болхла хальмг теегин кеермҗ болад, мадниг байрлулад эндр күртл мана эргндк йиртмҗд бәәһә.
Эрәтә болн салсн модна ац мет сарвһр өвртә эр гөрәсиг оон гиҗ нерәднә. Оонын өвриг сәәнәр шинҗлхлә, мел бичкн-бичкн билцг негдүләд кеҗ болсн медгднә. Дәкәд тер өвр нарнд хәләхлә герлтнә. Гөрәсиг мел маңнаһаснь хәләхлә йир соньмҗта. Хурнясар хувагдсн хамринь дораснь хәләхлә мел керчәд, нам сүкәр чавчад авчксн аңгин хоңшарла әдл. Хамрин нүкнә тускар келхд йир соньн аацта, юңгад гихлә, тиим хамрин нүкн ямаранчн аңд уга болна. Ахрдулад чавчксн мет хоңшарин хойр талнь хойр ик гүн нүкн. Тиим хоңшар гөрәснд хурдар гүүхднь дөң болна. Бөгдиһәд теегәр гүүсн гөрәсиг ик холас таньҗ болхмн, терүг ямаранчн аһурснла дүңцүлҗ болшго.
Гөрәсн – нүүдг аң. Хаврин эклцәр тедн ар үзг тал темцҗ нүүнә, зунын дундурар һазрин өвсн нарнд шатад ирхин алднд өмн үзг тал темцҗ нүүцхәнә. Хавр-зунднь теднә ноосн өгрсн һазрин өвснлә әдл шар болн бор толвңта, үвлднь болхла өңгән сольҗ геенә. Холас нүүҗ йовх гөрәсд хәләхлә, мел салькнд туугдҗ, йовх өргн үүлнә өңгтә.
Таңһчин багшнр кичәлмүдтән йиртмҗ харлһна төрт оньган тусхана. Келхд, Әрәсән Федерацин ачта багш Екатерина Джинцанова хальмг келнә дегтрмүд болн методическ дөңцлмүд белдҗ, барас һарһсмн. Тер сурһулин дегтрмүдт хальмг теегин болн мана һазрин урһмлын болн аң-аһрусна туск келврмүд хара биш харһна. Екатерина Абаевна гөрәснд йир дурта, гөрәсн энтн хальмг теегин бахмҗ болн кеермҗ гиҗ келнә. Екатерина Джинцанова болн «Хар Һазр» государственн заповедник» гидг ФБГУ-н көдләчнр нег ухан-седклтә улс мөн. Эдн хальмг келндән хару, тер мет йиртмҗд, аң-аһруснд дурта, эң-зах уга, өргн теегтән эңкр. Тегәд чигн эдн хамцу төсв күцәдгинь орта гиҗ сангдна. «Хар Һазр» государственн заповедник» гидг учреждень 2020 җилин лит барас һарһсмн. Сән һара цааснд, гөрәснә сәәхн зургудта лит йир ке болв. Дәкәд болхла зургудынь дахулад гөрәсн җилин дөрвн кемд яһҗ бәәдгин тускар бичҗ. Екатерина Абаевна гөрәснә тускар орс болн хальмг келәр ахр келврмүд бичсн болдг. Эн лит кев-янзарн йир ке, айта. Гөрәснә зургуднь һәәхмҗтә, күүнә седклиг байрар дүүргнә. Тер мет гөрәснә туск ахр келврмүд йир соньн.
Тиигәд эн лит йиртмҗд, эргндк бәәдлд, аң-аһруснд дурта болдг сурһмҗ өгнә. Гөрәснә туск медрл өгч, эн өвәрц, сәәхн аһрусар соньмсулҗ, энүг харх кергтә гисн уха зааҗ өгнә. Гөрәснә зургудынь барлҗ, энүнә тускар келврмүд бичҗ, гөрәсиг хадһллһна төрт олна оньгиг тусхахин төләд лит ухалҗ белдҗ, барас һарһсн болдг.
«Хар Һазр» заповедникин көдләчнр арһ-чидлән һарһҗ, седклән өгч көдлҗ, гөрәсдиг харлһна кергт ик тәвцән орулҗана. Эднә нилчәр сүл җилмүдт гөрәсдин то өсчәнә. Цөөкн җил хооран Хальмгт 3 миңһ һар гөрәсн бәәсн болхла, эн җилин эклцәр кесн то-дигәр, гөрәснә то 8 миңһнд күрсмн.
Эн җилин июнь сарин 11-д «Хар Һазр» заповедник бүрдснә 30 җилин өөн күцхмн. Тегәд чигн заповедникин һардвр болн көдләчнр ончта өөнд нерәдәҗ, олн зүсн керг-үүлдврмүд бүрдәхәр зуралсмн. Болв гем түглһнәс көлтә июнь сард давулхар бәәсн номин-дамшлтын конференциг хооран сааһад, август сард бүрдәхмн.
Одахн «Хар Һазр» государственн заповедник» гидг ФГБУ бичкдүд дунд шүлг чееҗәр умшлһна марһа бүрдәлһнә тускар зарлв. Бичкдүдин садт болн эклц школд ордг күүкд-көвүд мана һазрин йиртмҗин, хальмг теегин урһмлын болн аңгудын туск шүлгүд чееҗәр дасҗ, айслулҗ умшҗ, видео цокҗ, терүгән илгәх зөвтә. Бичкдүд орс болн хальмг келәр шүлгүд умшҗ дөрлдхмн. Тиигәд «Хар Һазр» государственн заповедник» гидг ФГБУ олн зүсн эв-арһ олзлҗ, үүдәгч кевәр көдлҗ, дорас өсч йовх үйнрин седклинь йиртмҗд тусхахар шунна.

АРЗАН Маргарита


#ЗаповедникиКалмыкии #ЧерныеЗемли #ЭпосДжангар #СтепиКалмыкии

Видео