Хальмг автономь бүрдснә 100 җилин өөнд. ТҮРҮН ХАЛЬМГ КӨГҖМЧ

28-05-2020, 16:42 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Хальмг автономь бүрдәгдҗ, шин җирһл тосхгдҗ, шин янз, шин бәәдл делгү күч авчасмн. Тер цагт сурһуль сурч, медрл авч, олн зүсн халхд үүлдҗ,, таңһчдан, олн әмтнд тусан күргхәр шунҗасн баһчуд баһ биш бәәсмн. Теднә негнь Саңһҗ-Һәрә Дорджин бәәсмн. Эн сурһульта, медрлтә күн хальмг улсин билг-эрдмиг хадһлҗ, делгрүлхәр зүткҗ йовсмн. Мел тиим халуч, мел тиим әрүн седклтә бәәҗ. Тегәд чигн Саңһҗ-Һәрә Дорджин Хальмгин түрүн көгҗмч болснь орта.
Саңһҗ-Һәрә Оджакаевич Дорджин 1908 җилин май сарин 21-д Әәдрхнә губернә Хальмг Базр селәнд, өнр өрк бүлд төрсмн. Эцкнь заһс аңнҗ, теҗәл олҗ, өрк-бүлән асрҗасмн, экнь гертән бәәҗ, күүкдән хәләдг билә.
Хальмг авъясар Саңһҗ-Һәрәг нәәмтәднь хурлд сурһуль сурхар йовулсмн. Бичкн көвүн хурлд манҗ йовсн цагтан шар шаҗна хурлын көгҗм түрүн болҗ соңссмн. Хөөннь тер көгҗм энүнә үүдәлтд ик нилчән күргсн болдг. Тавн җилдән ламин нөкд болҗ, бурхн-шаҗна ном дасчасмн. Болв советин йосн тогтад, хүврлт учрв. Бурхн-шаҗиг бурушаһад хурлмуд хаагдв. Тегәд Саңһҗ-һәрә герүрн хәрҗ ирв. Тер кемд экнь гемнәд өңгрҗ одсн бәәҗ. Болв Саңһҗ-Һәрә зовлңдан даргдлго цааранднь сурһуль сурхар улусин школд орв. 1925 җилд школ төгсәснә хөөн Совпартшколд сурч, медрлән гүүдүлв. Хөөннь бичг-тамһ дасхдг герин залачин үүл даав.
1930 җилд Москва балһснд талын кел даслһна институтд сурһуль сурв. Болв һурвдгч курст сурһулян хайв. Тер юңгад гихлә эцкнь күндәр гемтснә учрар дүүнрән хәләҗ, дөң болтха гиһәд Саңһҗ-Һәрәг герүрнь дуудулҗ авв.
1933-1937 җилмүдт Саңһҗ-Һәрә Дорджин Приволжск улусин исполкомд көдлх саам учрв, дарунь гегән-герлин халхин көдләчнрин профсоюзиг һардв, Хар Һазра улусин комсомолын сегләтрин үүл даав. Альд көдлдг болв чигн Саңһҗ-Һәрә көдлмшән даавртаһар, үзмҗтәһәр күцәдг билә. 1937 җилд Саңһҗ -Һәрә Дорджин шин бүрдсн ду-бииһин государственн ансамблин художественн һардачин нөкд болҗ көдлв. Дарунь Улсин зевсгүдин оркестрин дирижер болв. Тиигхд оркестрт олн әмтнә зевсгүдәс нань хуур болн хурлд татдг зевсгүд, эннь ганлң, бүүр бәәсмн. Саңһҗ-Һәрә Оджакаевич көдлн бәәҗ Шарту балһснд көгҗмин халхар сурһуль дасч, оркестр заллһна туст медрл авв.
1940 җилд «Җаңһр» баатрльг дуулврин 500 җилин өөнд нерәдгдҗ, байрин кеог-үүлдврмүд давсмн. Эн ончта өөнд нерәдгдсн концерт Москвад болсмн. Ансамблин концертиг түрүн болҗ Коминтерна радиоһар Китдин болн Пранцин әмтнә оньгт тусхасмн. Тиигәд талын орн-нутгин әмтн түрүн болҗ хальмг улсин көгҗмиг соңсҗ, чикнә хуҗран хаңһасмн.
1940 җилд Саңһҗ-Һәрә Дорджинд Хальмг АССР-ин ачта артист гидг күндтә цол зүүлһсмн. 1941 җилд Хальмг келн-улсин ду-бииһин ансамблин художественн һардачд, драмтеатрин көгҗмин һардачд батлгдсмн.
Дән эклснә түрүн өдрәс авн цергт мордад, 110-ч Онц мөрн цергт церглв. Энд чигн билгин болн шунлтан һарһҗ йовсмн. Билгән һарһҗ, дәәчнрин сүрә өргҗ йовсмн. Дивизин цергчнрин төлә Басңга Баатрин шүлгт «Мана цергчнрин марш», Кектән Элдән шүлгт «Мана керг зөвтә», Леҗнә Цернә шүлгт «Арнзл күлгүдән агсый» гидг дуд үүдәсн болдг. Тер кемд Саңһҗ-Һәрә Дорджин дивизин ул деер ду-бииһин ансамбль экләд бүрдәҗәсмн. Болв сансан төгсәҗ чадсн уга, юңгад гихлә энүг хәрү Элстүр дуудулҗ авв.
1941-1943 җилд театрин болн ансамблин үлдсн артистнрәс концертн баг бүрдәгдсмн. Энүнә көгҗмин һардачд С-Г. Дорджин батлгдв. 1943 җилд Саңһҗ-Һәрә Дорджиниг болн Нарма Цеденович Эрендженовиг хальмг театрт келн-улсин кееһә хувц-хунрар болн көгҗмин зевсгүдәр дем күргхиг сурхар Бурятюр йовулсмн. Тендәс герүрн аашхлань зууран Москвад Дорджиниг бәрҗ авад, цааҗла харһулад, цуг хальмгудла мет Сиврүр нүүлһв.
Тенд 1944 җилд театрт болн ансамбльд көдлҗ йовсн артистнриг цуглулад, күнд-күчр таалд концертн баг бүрдәсмн. Үүдәгч баг хальмг би биилҗ болн ду дуулҗ, эврә келн-улсин билг-эрдм делгрүлҗ йовсмн. Сиврин тууврт йовсн цагт Хакасск областин театрт болн бәәрн көгҗмин школд көдлҗ йовсмн.
Саңһҗ-Һәрә Дорджин 1946 җилин сентябрь сарин 30-д Абакан балһснд гемин зүүләр өңгрҗ одсмн. Саңһҗ-Һәрә Оджакаевич баһдан насан барснь дегд һундлта. Бас чигн йовсн болхла, кедү сәәхн, соньн үүдәврмүдиг хальмг улст белглх билә гиҗ санхла, нег үлү һундлта.
1998 җилин май сарин 26-д Элст балһснд 1-ч тойгта бичкдүдин көгҗмин школд Саңһҗ-Һәрә Дорджинә неринь зүүлһв. Тиигәд түрүн хальмг көгҗмчин неринь мөңкрүлсмн. Саңһҗ-Һәрә Оджакаевич ардан 17 ду үлдәсн болдг. Эннь олнд тааста «Бумбин орн», «Торһа», «Саглр» болн нань чигн дуд, тер мет хальмг келәр «Бумбин орн-нутг» гидг көгҗмин композиц үүдәсмн. Эндр өдр нег чигн концерт Саңһҗ-Һәрә Дорджинә дун угаһар давхш. Кедү арвад җил давсн бийнь энүнә үүдәсн хамгнь кецү сәәхн, урдк кевәрн соньн, сенр болсн төләдән олн әмтнә седкл авлна.

АРЗАН Маргарита

Видео