ЛАМ ЮН УЧРТА ҮГВИ?

16-10-2020, 14:53 | Таңһчин зәңгс » Бурхн-шаҗна төрәр

Кезәнәһәс нааран манд эврә әрүн йовдлта, санврта әмтиг олн нерн-дуудлһар дуудҗ йовдг бәәҗ. Цуг санврта, үзг-бичг меддг, зурха-эмнлһ кеһәд һарһҗ чаддг әмтиг мана өвкнр олн зүүләр нерлҗ йовдг бәәҗ. Теднә тускар цуг таднд ода медүлхәр бәәнәв.
Бурхна номин йос бәрҗ йовҗах улан залата хальмгуд Һурвн Эрдньд ик кезәнәһәс нааран мөргҗ зальврад йовҗана. Һурвн Эрднин негнь – Хуврг эс гиҗ цаһан номин хаалһар йовҗах әрүн йовдлта, санврта әмтн болна. Кезәнә тедниг нерәдхлә, мадн олн зүүл нерәр нерлҗ бәәдг бәәввидн. Тер нердин тоод «Лам», «багш», «гелң», «гецл», «увш», «увснц», «геңгә» гих мет зерг-нерн ордг мөн. Түрүңк нернь – Лам. Энүг мана келнд төвд келнәс орҗ, улан залатнрин сойлын хаһцшго нег үг болад бәәнә.
Мана цаг-үйд «лам» гих үгәр аль үздг-таньдг улан хувцта, номин умшлһ яңнҗ чаддг улсиг дуудна. Эн үгәр Бурядт болн Моңһлд цуг хуврг улсиг нерлнә. Тедн келн-сойларн, йир цусн-махарн маднд өөрхн улс болв чигн, хувргиг дуудх дуудлһар маднас тал-талдан авг-бәрцтә әмтн болдг. Энүнә тускар Тең һолын ик сурһуль-эрдмтә нег сегәтн Улана Эрнцнә Нарн гидг нертә күн 1903 җилд барлҗ һарһсн дегтртән иигҗ бичҗ бәәнә: «Моңһлчуд эврә хуврган «лам» гидгәр дуудг болв чигн, мана хальмгудын йоснд «Лам» гидг цолар һанцхн нег күүг дуудна. Тернь «Хальмг улсин Лам» гидг цол».
«Хальмг улсин Лам» гиснь Таңһчин цуг хувргин ахлач, цуг улан залата хальмгудын шаҗн-номин йос бәрҗәх күн болна. Өдгә цагт тиим күүг мадн «Шаҗн-Лам» гидг нерәр дуудҗ бәәнәвидн. Йир келхд «Лам» гисн үг ямаран учр-утхтав гихлә, төвд келнд «Ла» (төвд бичгәр «бла» гиҗ бичнә) гиснь – «Деер» эс гиҗ «Деед» гисн үг. «Ма» гиснь – «эк» эс гиҗ «билг», «цецн ухан» гидг утхта үг болна. Тер төләд төвд келнә «Лама» гисн үг «Деед ухан-билгтә», «Деер уга деед» гисн үг. Олн хуврг дотрас ухан-билгәрн, медсн медлһәрн, умшсн, медсн болн чееҗлсн ном судрарн, үүлдвр-гүрмәрн йилһрҗ һарад, нертә-тоомсрта көгшн ламнрар суңһҗ, Хальмг Таңһчин Ламин ширә эзләд суусн күн болна.
Тиим күн эрк биш сәкл-санвран йоста сәәхн цевр кевәр бәрҗ олн җил йовсн гелң болх йоста. Йирин гелң эс гиҗ гецл «Лам» гиҗ бийән нерлҗ йовх йосн уга. Тернь му йор, шаҗна номин йосн муурад-буурад йовхин темдг болдг мөн. Бурхна ном сәәнәр, нәрн кевәр медв, эс медв, улан хувц өмсҗ, улан оркмҗ көдрәд йовх күн бийән «Лам» гиҗ дуудхла, мана өвкнр җигшҗ, тиим күүнд өөрддго бәәсн санҗ. Тер цагин хальмгуд хуврг күүнә хувцар гелң, гецл гих зергиг таняд, неринь эс медхлә, авч йовх санврарнь дуудаг йовдг бәәҗ. Үлгүрнь болхла, Җиҗәтниг Тавка гецл гиҗ дуудг, Сетән Дорҗиг – Дорҗ гелң, хурлыг ахлҗ суусн Бааза багшиг – багш гиһәд нерлҗ йовдг бәәсн. Ода чигн эн йосиг бат кевәр бәрәд йовхла, мана хальмг келн цевр-цер, хуучн йосар көгҗәд йовҗах келн болх мөн.

КОРНИН Геннадий

Видео