Йиртмљін харлєн єол кергнь болв

22-05-2021, 15:10 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Эндр ґдр эргндк йиртмљ харєлна болн экологийин тґрмўд єол чинр зўўні. Љил хооран Ірісін Ар ўзгт кесг тонн нефть хадєлљасн багтамљ хаєрад, йиртмљд, нам Ар ўзгин мґсті далад ик єару учрав, біірн хойр єолын уснь, эргндк єазрнь бузрдв. Тиим эзн уга хіліцті компань кесг зун љува арслњ Норильск балєснд болн Красноярск крайд ґгх зґвті болв. Тер аюлта йовдлыг Ірісін президент оньгтан авв, тегід цуг орн-нутг тер аюлын, эзни биш хіліцин тускар медв. Урдаснь цґґкн сай арслњга йиртмљ харлєна керг-ўўлдвр кўцісн болхла, аюл чигн учршго билі, кесг љува арслњга ялын мґњг чигн ґгшго біісмн. Хоома кўн хойр кґдлмшті гиљ мел чик келсмн.
Тиим ўлгўр манад чигн бііні, тўўні тускар тањєчин Толєач Хаска Бату олн імтнд одахн дуудвр кесн кемд келв. Мана тањєчд чигн «ЕвроСибОйл» компаня гемір нефть кемљін угаєар йиртмљд ик іімшг учраљ єазрт ивтрљ асхрна, тўўніс кґлті єарсн му ўнриг Элстин біірн улс чигн ўнршлсн болхнь лавта, йирин љирєлин йовудт боомтг болљ тер ўнр кесгтін хотл балєсна імтнд харшлљана.
Нефтиг хулхалсн імтн кергін кўцічкід, ірлні. Тедні ард ўлдсн іімшгті тоотас йиртмљиг, мана єазриг кен харсхмб? Компаньд эзн уга біідл учрсна ашт йиртмљд, йирин імтнд іімшгті болљах юмн єарна. Тер аюлын тускар Бату Сергеевич бас келв, аштнь нефтин салвр тањєчд ору авч ирхин ормд зуг єарута юмн болна, авлє авдг, мек-тах олзлдг кесг йовдл энд єардгин тускар келід чигн керг уга.
Тиим аюлта йовдлас гетлєні, йиртмљ харлєна ўўлдвриг бає наста номт, Ірісін РАН-а Хальмг номин төвин лабораторийин химийин болн генетикин халхар кедг шинљллтин блокин кґдліч Булгтан Алексей седклін ґгч кўціні.
-Алексей, номт болх седкл яєљ ўўдв?
- Би Хальмг ик сурһульд биологий дасљалав, дікід аспирантурт экологийин салврар шинљллт келів. Тенд єазрин кґрсні тогтациг илдклєні кґдлмш кўцілів, химийин кесг медрл эн саамд керглгдв, болв эн тоот намаг икір соньмсулв, тегід эн салврар шинљллтін кехір шиидўв. Йирдін ода номин халхар кґдлхлі кесг салврин медрл кергті болна, тегід кесг тоотар соньмсљ, медрлін гўўдўлнів, бає наста кўўнд тернь ик туста болн соньн болна.
Экологийин халхар гўн учр-утхта кесг тґр бііні, тедниг яєљ хаєлљ болхмб гиљ би соньмсад, номт болхар шиидўв. Тиигчкід мини эк бас номин кандидат, вузд кґдлні, эвріннь салврар шинљллт кені, тегід тўўні ўлгўр нанд бас урмд ґглі. Мана лабораторий дисциплинмүд хоорндк нірн шинљллт кені, энд номд седклін ґгсн мини ўўрмўд кґдлні. Эдніс кесгнь ик сурєульд сурчаєад, эс гиљ вузин багшнрин, номин єардачин селвгір номт болхар шиидсмн.
Бидн ода мана тањєчин йиртмљ харлєнд, хальмг улсин тууљд болн нань чигн салврт туста шинљллт кељінівидн. Тегід номт кўўні ўўлдвр ик дааврта, кесг медрл некдг кўч-кґлсн болна, мана шинљллтин ашиг тањєчин экономикин болн социальн халхин кесг ўўлдврмўд кўліні, маднла ґргнір нґкцлтні.
- Тана кґдлдг блокин нернь йир соньн, ямаран шинљлт ода кўціљініт?
- Химийин халхар бидн кесг шинљллт кељінівидн. Тер тоод Хальмг Тањєчин єазрин кґрсні болн йиртмљин усна химийин тогтацинь йилєљ авад, мониторинг кўцінівидн, тер мет єазрт, уудг уснд хорта юмн, тер тоод кўнд металлмуд біідг угаєинь шинљлнівидн. Єазрин фитохорна біідлиг бўрткљ, дамшлт кенівидн.
Генетикин халхар чигн нірн шинљллт кегдні. Ўлгўрнь, Хальмг Тањєчд кезіњк улс оршасн, тер цага нань чигн ўнті тоот хадєлљах кесг ова-толєа бііні, тер юмна илдклєиг молекулын-генетикин кесг эв-арє олзлљ кељінівидн.
Тер мет кезіњк хальмг тохма-ясна тууљинь, тґрл-садна залєлдаєинь йилєљ авхар біінівидн. Тегід чонс улсин тохмас экллівидн. Y-хромосом сольвр угаєар эцкіс кґвўнднь ирні, тер тоотар ул кеєід шинљллтін кељінівидн, ода бііх чонса отгин улсин ДНК-єинь тиим кевір шинљлљінівидн. Эн кґдлмшин ашнь кесг улсиг сонмсулхнь лавта.
Кезіњк цагин ўкіріс авсн імтні ДНК тедні миграцин, тґрл-садна залєлдана, тедні біісн єазрин болн йиртмљин тускар кесг юм медўлні, эндр мана тањєчд біідг імтн альдас ирсинь бас ДНК-н дґњгір медљ болхмн.
- Тањєчин йиртмљиг хадєлхин тґлі ода юн чинрті болљана?
- Кўн болєн мана йиртмљиг харљ, терўнд оньган болн килмљін ґгх зґвті. Яєад гихлі кўн болєн йиртмљд му болн сін ўлмієін кўргљ, терўг ўріљ эс гиљ сііхрўлљ чадљана. Эн туст бичкдўдт болн сурєульчнрт, цуг улст ціілєвр кељ гегін-герлин керг ўўлдвр кўціљ заавр ґгх кергті. Тиигхлі бидн иргч ўйнрт цевр сііхн йиртмљін ўлдіхвидн.
Ода болхла тиим хіліц уга, хамгин тўрўнд деер келгдсн нефтин компаньст гиљ эрк биш заахмн. Кґк тењгсин кґвін шельфд болн мал туудг идгўдт єарєљ авдг нефть сурвлљнас асхрад, єазрин кґрсиг ўріні, тўўніс кґлті элсті єазр ўўдні, дікід тернь салькна кўчнд орад уга болљ одна. Нефтяс кґлті єазр бузрдулгдна, Хар єазра заповедникин аєуд нефтин сурвлљна турва тівгдсн бііні, тўўніс кґлті кўнд металлмуд єазрт орна, тер йовциг бидн љил болєн бўрткнівидн, болв біідл сольгдљахш.
Тиим йовдлыг ик болн бичкн компаньс учрана, йиртмљ харлєна тускар эдн тґрўц санљахш, хамгин тўрўнд мана єазрин зґґриг эзлід авчкхар седні. Холас ирчкід, кўўні єазрин йиртмљд ик єару учраљахан медхір седхш. Тегід эвріннь дуудвртан тањєчин Толєачин темдглсн тоот мел чик.
Электрокўч орулдг бүрдәцс бас экологиг эвдні, эдн линийс тосхлєна кемд ховр шовудыг харлєна ормиг бахн деер углљ тівхш, тўўніс кґлті шовудын, ховр єірдин то баєрад йовна.
-Номин халхар ямаран илдкл тана лабораторин кґдлічнр кев?
- Химийин салврт кґдлљіх мана кґдлічнр нефтяр бузрдсн єазриг органикин юм сорљ авдг материалар цеврлєні, рекультивац келєні эв-арє олљ авад, патент кев. Тиим материалыг бидн хґґні ноосна керглдго ўлдліс кенівидн, тегід кґрњгнь бає биш бііні, зуг терўг кергті кевір эд-бод кех кергті, эн туст мана мергљлтнр шин технологий ўўдісмн.
- Номин болн технологийин љилин йовудт тадн ямаран тґсв кўціљініт?
- Бидн «Палеогенетикіс сойлын антропологин кўртл» гидг нерті соньн тґсвд орлцљанавидн. Кезіні хам-хоша біісн келн-улсин сойлыг цуг халхар болн медрлин кесг салвр олзлљ шинљлљінівидн, тер тоод тедні миграциг, сойлын нґкцлтиг болн тер цагт ўўдсн болн эндр ґдр тогтљах делкін біідлин судр (шинљллт) кељінівидн.
Эн кґдлмш бас ик кемљіті, кесг халхин медрл некні болн ик соньмслтта судр болљана, номин гўн шинљллт мадниг кўліљіні.
- Эн љил номин, йирин љирєлин халхар ямаран болх гиљ санљант?
- Эн љил бидн кељіх кґдлмшин кесг тоотан кўціљ чадхвидн гиљ тоолљанавидн, тер тоод тўгљіх гем уурулгдх, экологийин, мана йиртмљин біідл ясрх гиљ ніілљінівидн. Тўўні тґлі кўн болєн тівцін орулх зґвті.
- Олн салврин медрл керглдг номар шинљллт келєн љањєрта биший?
- Тиим тґр шинљллєні туст зірм кављрта тоот бііні гиљ бидн тоолљанавидн. Яєад гихлі салвр болєн эвріннь кесг нірн тґрті, тиим болв чигн бидн тер ўўлдвриг кўціљінівидн, яєад гихлі ода кесг шинљллт олн салврин медрл некљіні, номин делгрлт ода тиим ґґдін кемљінд кўрсн болљана.
-Медрлін яєљ гўўдўлљінәт?
- Номин статья, талын болн мана орн-нутгин автормудын дегтрмўд умшдув, номтнрла болн мергљлтнрлі харєљ кўўнднів, теднлі сўв-селвгірн хувалцнав, тернь ик туста юмн болна, яєад гихлі тиим селвг мана кґдлмшиг тўргдўлні, кесг кўнд тґр хаєлєнд дґњ болна.
- Сул цаг бііхлі, ю кеніт?
- Сул цагла ўўрмўдлієін спортын дамшлє кенів, соньн дегтр умшнав, седклд тааста талдан чигн керг кўцінів.
Хальмг келін меддўті, терўг босхлєна тґлі юн кергті гиљ тоолљант?
-Хальмг келін би сіінір медхшўв, зуг гертін ю-бис кўўнднівидн. Медітнр нег юм келхлі, сурхла бас медгдні, дигті хірў ґгхір седнів. Болв тиим улсин то чигн цґґкрід йовна. Мана тґрскн кел делгрўлхин тґлі хамгин тўрўнд імтиг мана ґвкнрин келір соньмсулх кергті. Цуг школмудт болн бичкдўдин садмудт тґрскн кел дасхх кергті, бґдўн улсин тґлі ґњгір кґдлдг шишлњ курсмуд бўрдіхлі туста болх гиљ санљанав.
- Кўўндвр кесндтн ханљанав. Тана олнд, тањєчд ик туста кергтн уралан йовтха, танд болн тана ўўрмўдт кўцімљ дурдљанав. Ґґрхн иргчд экологин хамгин кўнд тґрмўд хаєлгдтха, тана кґдлмш чигн тиигхлі тусан улм икдўлід бііхнь лавта.
ТЎРВІН Єуна

Видео