Шилтә Зандн Герлин әрүн шагшавд

10-06-2021, 10:34 | Таңһчин зәңгс » Сойл

Йоста хальмг күн олн үгәс цецн үгд дурта, цецн үгәс болхла, товчта үгиг икәр үнлҗ бәәдг. Хальмг баатрльг дуулвр «Җаңһрин» олн дүрмүдин дотр Шилтә Зандн Герл гидгнь хамгин әрүн шагшавдта күүнә бәәдләр алдршсн болдг. Тер әрүн шагшавднь юн учрта үгв?

Мана өвкнрин заяҗ герәслсн ик зөөр «Җаңһриг» умшсн күн богд Җаңһр баһ-дүүвр насн деерән Байн Күңкән Алтн Чееҗин аду хулхалҗ авхар одад, Алтн Чееҗин харвсн сумар шавтад бәргдснә тускар меднә. Серлән алдсн Җаңһриг Шигшрһ герүрн авч ирҗ хаяд, дәкн кергәрн һарад йовхин өмн гергндән закна: «Эн көвүг талхчҗ чавчад, така ноха хойрт идүл!». Герин эзнә үгд орҗ, гергнь, Шилтә Зандн Герл хатнь Җаңһриг хорлн гих цагтнь Арг Улан Хоңһрнь гүүҗ ирәд: «Ээҗ, үүг алхм болхла, намаг чигн ал» гиһәд, деернь киисәд бәәв. Бас чигн «Ээҗ, үүнә далднь йовсн суминь һарһҗ ас? Әрүн шагшавдта эм — ээҗ, таниг һурв алххла, һарх» гиҗ сурад бәәхләнь, Шилтә Зандн Герл экнь көвүнә седкл тевчәд, хойр алхад һурвдхла, сумн шархин амн деер һарчкад, унлго бәәв.
Арг Улан Хоңһр көвүнь: «Ээҗ, эн юнгад иигсн энв?» — гиҗ сурсн цагт, ирснәннь хөөтн җилд хаврин эмнг гүүдән саахар эргҗ йовтл, аҗрһ гүүнд һарсиг тачаҗ харсар һарл уга бәәдг биз», – гиһәд, һаран намчлн сөгдәд суухла, сумн унад одв, гиҗ Җаңһрт бичәтә йовна. Ода цагт эн тасрхаг санандан сергәсн күн юунд өврхв? Йир гергн күн шавтад кевтсн күүг алхад һарсар сумн ундгас нань өврх юмн уга. Зуг зун җил өмн мана хальмгуд эн Җаңһрин бөлгиг соңсхларн, икл өврҗ суудг бәәҗ. Хамгин түрүнд гергн күн залу күүнә һазр деер хайсн утх, алх, бу, гөлм, һанз болн нань чигн юм алхад һарх зөв уга. Хойрдвар, күүкд күн үзлго алхад һарсн юмн бузр болад, эзнд тус уга. Иигәд цеерлҗ йовсн хальмг күн шавтад кевтчәсн күүг гергн һурв алхна гидгиг соңсчкад яахв?
Хәрнь, «Җаңһр» дуулвр эңгин хар дууна тоод орхш, эннь чинр-утхарн үлү болх юмн. Хоңһр баатрин ээҗнь Шилтә Зандн Герл хатн болхла, хара күүкд күн биш, «әрүн шагшавдта» күүнә негн. Үүнә тускар Хоңһр көвүнь шуд келәд өгч, бийнь алхиг сурна. Эн деер дурдсн «Җаңһрин» тасрхад «әрүн шагшавд» гидгнь һол үг болна. Зәрм күн эн йовдлыг эрт цагин бө-удһна үзллә (шаманское мировоззрение) таарулҗ авад келдг. Зуг, миниһәр болхла, эннь бурхна шаҗнла бат холвата юмн. Экләд бәрмтлҗ хәләһәд авый. «Шагшавд» гиснь мана келнд ик эрт цагас орҗ ирәд бәәһә үг. Зуг эннь мана келнә үг биш. «Шагшавд» гидг үг эрт уйһрин келәр дамҗад энткгин (индин) келнәс мана келнд орҗ ирсн үг. Энткгин келнд эннь «шикшапада» гидгәр ода чигн керглгдҗ бәәнә.
Эн үг гидм болхла, әрүн-цеврәр йовх заавр гидг утхта болдг. Бурхна номин йосна «зурһан барамид» гидгт хойрдгч барамиднь мана келәр «шагшавд» болдг. Тегәд «әрүн шагшавдта эм» гидг үг удһн (шаманка) күүнд келх үг биш, бурхна номин йосар йовҗах күүнд келдг үг. Тегәд мадн Хоңһрин эн келсн үгәр иим юм медҗ чадҗанавидн: Шилтә Зандн Герл хатн әрүн шагшавдта күн болсар эр-эмин «дер көл хойран негдүлх» йиртмҗин йосан орксн, номин йос авч бәәҗәх өндр наста күн болҗана (тер цагт җиртә күн өндр настад үзгддг бәәҗ). Бас чигн Зандн Герл хатн сәкл-санвран авч удан бәәһәд, гергн күүнә цуг бузриг цеврүләд авсн мөн. Тегәд Арг Улан Хоңһрин эн ээҗнь худлын һазрт бәәҗәх хар күн биш, бурхнла әдл цевр-цер күн болҗана. Тер төләд көвүнь шавтад кевтсн Җаңһриг алхад автн гиҗ сурхас әәҗәхш.
Шилтә Зандн Герл хатн Җаңһриг хойр алхад, һурвдад алхҗ авхла, сумн унсн угаһин учрнь һарч ирнә: «Ирснәннь хөөтн җилд хаврин эмнг гүүдән саахар эргҗ йовтл, аҗрһ гүүнд һарсиг тачаҗ харсар һарл уга бәәдг биз». Эннь юн гисн үгв? Бурхна номин йоснд иим урд һарһсн нүл-килнциг санҗ илрүләд һарһдгиг «намнчлһ» (раскаяние) гинә. Тегәд эн нәрн нүүлән илрүләд һарсн Зандн Герл хатн сүүлин бузран оркад, келх үг, кех үүл бүкнд чинртә, туста күн болад, «һаран намчлн сөгдәд суухла», сумн унад одна. Бө, удһн күн һаран намчлад суудви? Һаран намчлҗ суудгнь – бурхна ном бәргч әмтн болна. Тегәд Шилтә Зандн Герл хатн олн бурхдт мөргәд, сөгдҗ суухлань, йосндан бийән цеврлҗ әрүн шагшавдта болсн күүнә зальврлын күчнь ик болад, сумн Җаңһрин шавас унад одна.
Бас чигн мана өвкнрин эрт цагин йиртмҗ үзх үзләр алтн делкә гидгнь һурвн орнас тогтдг бәәҗ. Тернь болхла, деед орн — теңгр, дунд орн — мана бәәҗәх һазр, дорд орн — там. Күүнә сүмсн һарад одхла, эн һурвн орар төөрәд йовҗ, дорд орнд ордг. Тер сүмсиг кезәнә бө эс гиҗ удһн күн һарһад хәрү бийднь орулҗ чаддг, хөөннь санврта гелң күн «сүмс дуудлһна» ном умшад, онцха үүлдвр кеһәд авдг бәәҗ. Гелң уга болхла, әрүн цевр йовдлта күн чигн дуудх арһта бәәсн мөн. Өмн дурдсн Җаңһрин бөлгт эннь Шилтә Зандн Герл хатн болна. Гергн күүнә ут хормата хувцн болхла, мана өвкнрин хуучн үзләр дорд орнла холвата, дорд орнд орх чадврта юмн бәәҗ. Тегәд Зандн Герл хатн һазр деер кевтчәсн Җаңһриг алхад, хормаһарн дорд орнас сүмсинь татад авчах юмн болна.
Йир энд дурдад бичсн цуг юмиг товчлад хурахла, хальмг күн гергнә алххас цеерләд йовсн болв чигн, бурхна ном бәрҗәх күүкд күүг залула әдл эс гиҗ залуһас деер болдгиг чигн үзҗ йовдг бәәҗ. Шагшавд гисн йосндан әрүн юмн. Өөдән шагшавдта күүнд шулмс-маңһсас эклн, деерк теңгр бурхн күртл кен-юн чигн хор күргҗ чадшго, му юм хальдаҗ, тотхр-зеткр учрах арһ уга болх. Йир тер күн гидм болхла, алхц болһнарн олн әмтнд тус күргҗ, гем-өвчн, шав-шалтгас чигн аврҗ һарһдг теңкәд уга ик күчн-чидлтә юмн. Тегәд эн «әрүн шагшавд» юунас һарч ирдгви гихлә, күүнә номин бүтәләс һардг юмн. Бурхна зааҗ өгсн номар «седкл-бийән номһрулҗ, килнц ю-чигн эс үүлдәд, буйн бү гидг үүлдәд йовснь Бурхна шаҗта мөн» гидг нег шүлгин үгин сәәхн үлгүрнь эн Шилтә Зандн Герлин йовдл болна.
Корнин Геннадий

Видео