Ээҗ

26-08-2021, 15:38 | Таңһчин зәңгс » Күн болн җирһл

Нер єарсн мањєд бичіч Булат Сулеймановин «Ээљ» гидг келвр орс, башкир, хасг, карачаево-балкарск, крымин мањєдын, тўрг, чуваш, таджик келнд орчулгдсн бііні. Эн келвриг хальмг келір тана оньгт тусхаљанавидн.  

Булат Сулейманов
Зун. Ґрўн эрт. Тењгр чилгр, нег чигн ўўлн уга. Єаза серўн. Хойр суулє ус ўўрсн баахн сііхн кўўкд кўн Эрцс єол талас аашна. Ґрўн нарна герлд кўўкд кўн илвті тагчгт ґґмљ йовх мет єањхад йовна. Амцаєан дўўрњ суулєаснь нег чигн дусал дусчахн уга. Баахн берин кўзўнд йовх кеерўлин ґњгті чолунд туссн альвн нарна толян олн зўсн ґњгті ширір герлтчкід, терўнісн батар гўрсн хар кўклднь, нўр ўздг мет цевр уснд тусљ наачана. Цецгі эріті цаєан сиитц бўшмўднь кўўкд кўўнд йир зокаста.
Тўрд гитн, энтн кемб? Э, муњхг, ээљін таньсн угав, шин хашан ўўд ўзсн яман мет хіліљіљв. «Ээљ!» – гиєід байртаєар хіікрн, хасн сумн мет ґмірін гўўвўв. Гўўнів, гўўнів, зуг нег ормдан, ээљм болхла нанас холдад йовна. Цуг чидлін хамцад: «Ээљ! – гиєід хіікрљінів. Зуг ээљм генткн уга болљ одв. «Бос... бос гинів чамд!» – гисн чањє дун нґґрмў нанд соњсгдв.
Нег кўн ээмісм сегсрљіні, би болхла нўдін секљ чадљахшв: сурмсгм наалдљ одсмб, аль зовк деерм кўнд чолу тівсмб? Цугнь соњсгдна, зуг нўдін секљ болљахш...
– О, деедс бурхд минь, юњгад би иим зовлњ эдлљіхмби? Єазрин шуурхаєар орад, намаг сулдххнь яєна! Нарн кезіні босад, ўд болн гиљ йовна, эн болхла ода чигн унта. Хот худрхас нань юм кедго, белір біідг элмр!
Нег-негнісн сўркі харал тасрљахш. Тер хоорнд чимкўр мет хурєд мини шиимгрсн ўсим чањєар атхад, йирин тґрхірі сарсхр хойр чикнісм татад, орн дееріс буулєв. Чикні зовалєнас хойр нўдм секгдв. Хойр нўднь єал ассн догшрсн чон мет мини ах бергн, Абдуш ахинм гергн Курманбика, ґмнм зогсчана. Би толєаєан ґнділєљіхшв. Удан унтсндан, кесгтін серљ эс чадсндан нанд ичрті. Кемр ах бергн намаг гертісн кґґхлі, би альдаран йовхмб? Кенін тўшхмб гиєід ііљінів.
Би єанцв. Ах бергніс нань нанд кўн уга. Дііні эклцд эцкм імнісн хаєцла. «Тана авальтн Камлль Янсуфин немш деермчнрлі баатр кевір діілдід імнісн хаєцв» гисн цаасн ирсн билі. Дарунь экм ґњгрв. Ор єанцхн Абдуш ахм фронтд йовна.
Ээлті, тиньгр, кезі чигн инідті Курманбикаг шулмс сольсн мет зањгнь хўврљ одв. Ахм гертін бііхд йир ґр љґґлн билі. Кампадь ґгід, балта чигн атхулдг билі. Ода болхла сууєад нанла хойр амн ўг кўўнддг цол энўнд уга. Ґрўн эрт кґдлмшт єарад йовна, нарн суухла ирні. Хот уудг, хувцан тіілдг чидл уга муурсн ирні. «Эндр йир муурув, кевтнів», – гиєід орндан кўрн, дарунь унтљ одна.
Єанцхн мини авє бергн тиим биш! Урднь імтн цуєар инідті-наадта, байрта-бахта билі. Аврлт уга дііні кґлд кен негнь кґвўєін, авалян, эцкін геев. Тегід дііні љилмўдин йовудт імтні зањ хўврв. Би бас урдк Валиш бишв...
Сўл цагт ах бергм ірвљго юмнд уурлдг болљ одв. Урднь тиньгр бер бичкн юмнд єал асч одна. Абдуш ахасм бўкл хойр сардан бичг ирљіхш.
– Юњгад бахн кевті дор ормдан зогсчанч? Йов, Манькиг тууєад идгт кўрг. Дувана цаад биид кўргвзгоч. Хірўдтін модна ўўрмг авад ир, соњсчанч намаг! Бешт єал ґгдг юмн уга...
Курманбикан келсн ўг ода ирљ нанд кўрв, би йосндан серўв. Ямаран чигн даалєвричн кўціхдін би белн! Зўўєір худг малт, Эрцс єолас севгір ус зґ гиљ заквчн, цугинь кўціхв, зуг гертісн намаг бичі кґґєич!
Иигід мини ґрўн болєн эклні. Ґрўнд би Манька ўкрін тууєад идгт кўргчкід, дарунь школурн адєнав. Би дґрвдгч класст сурнав. Школын хґґн ґ-шуєу мод орад, модна ўўрмг хураєад авч ирнів. Эс гиљ бригадир сурхла, колхозин токт тірі цоклєнд мґрд кґтлід йовулнав. Ўвл эклтл, єазр зузан цасар бўркгдтл, энд-тенд нґкд болнав.
... Ґр цііљ йовна. Дулан геріс єарсн нанд мґсті уснд булєснла ідл болв. Эклід кґрчіх єазриг нўцкн кґлірн ишкхлі, киитн ки махмудым ирвтрўлв. Энтн ґґрдљ йовх ўвлин ки.
Манькиг дулан кевтріснь босхад єарєхла, эн Дуван тал темцв. Мини хуучн халаста шалвр болн киилгм киитніс хальчлљахш. Дегд даархлам цогц-махмудм хальљњнад, чичрід, шўддм хоорндан харєад тачкнв. Хатханчгта суњєугар йовљ йовх мет хойр кґлм киитніс кґлті ґвчіні. Толєадм олн зўсн му ухан орад йовна.
Урзн мана селінд кґдлмшин халхар ирсн нег залу намаг ґнчн бичкдўдин герўр авад йовхар седлі. Хірнь, ах бергн зґв ґгсн уга. «Валиулла нанд єарлдсн кґвўнлі ідл», – гиљ ээлтієір эс дуудсн гиичд эн келід, би ўлдсн болдг. Ах бергні ухата ўгд ода кўртл седклм ханна. Зуг эн љил юн болна гилч? Кемр тер залу хірў ирхлі, намаг терўнд лавта ґгчкх, ямаран чигн ніілвр уга. Би болхла тґрскн Козоклы хотнасн альдаран чигн йовшгов.
Иим гейўрті уха туњєаєад йовљ селіні захд кўрўв. Ардан эргід хіліљінів. Цаєан мґњгн мет кевс деер матьхлзсн хар мґр: мини нўцкн кґлин болн Манькин туруєин. Хотн серљіні. Ґрўни тагчгиг зуг хая-хая эр такан дун, нохасин хуцлєн болн ўкрмўдин мґґрлєн эвдљіні. Зірм гермўдин турваєас ірі єарчах нигт биш утан деегшін кўрн, медмљін угаєар билрід, геедрід йовна.
Урємлын шар-кўрњ хамтхасиг кирў бўркљ. Йова-йовљ идгт кўрўвидн. Бичкн сўргиг хотна малч хірўлні, удлго ирх зґвті. Невчк дуладхар хойр ґвдгін теврід, модна йозур деер йовєн суувв. Ээљм терз деер урєадг біісн улан буршла ідл кґлинм хурєд матиљ одсн болљ нанд медгдв. Киитн, дуладљ чадљахшв. Намрар модна ацас унад уга хамтхасн мет чичрід суунав. Эндіс ґ-шуєу модн эклні, эс гиљ урман, тиигљ сиврин мањєд келцхіні. Хортна діврлєиг тосхар седљіх Алып баатрмуд мет хуучн урємл ґґдмд тагчг зогсчана.
– Нарн, нарн, шулуєар бос, – гиљ эрсн седклтієір би мґсн болљ кґрсн хойр альхан дорд ўзгўр суњєнав. О, нарн намаг соњсв! Ик холд бііх ґ-шуєу моднас деегшін тењгрўр нарна герл темцв. Тенд ик тўўмр шатсн болв. Шар улан нарн мандлад єарч ирв. Эн мини ўрвр кўліљісн болхий? Нўдін аняд, би нарна герлд чирієін тусхаљанав. Мини халхим, кґрсн урлым, шиимгрсн ўсим нарна герл љґґлнір ээљіні. Ээљм толєаєим илљіх болљ нанд медгдв. Дуланд байрлсн ґндр-ґндр модд серд гисн болцхав. Эдн киитн ўвлиг биш, ээлті хавриг тосхар седљісн болх. Мини ээљин шур кўзўні кеерўл мет нарна толянд гилвкљісн кирўн сувсн очн дусалд хўврв.
Чу, малч Айтук ах аашх кевті. Аашхинь нурєарн медљінів, зуг эргід хіліхдін залхурљанав. Толєаєан ґвдг деерін тівчкід, кґндрлго суунав. Ээљін санљ гейўрљінів. Сўл агчмнь сангдв...
Тер ґдр би оратад хірљ ирлів. Ўўд секід, авч ирсн модна ўўрмгиг бешин ґґр оркув. Хорад харњєу, киитн. Ўўдн хоорнд зогсчах модн орн деер кўнд гемті ээљм кевтні. Кесг сардан ээљм ханяєад, хот ууљахш. Би ўкн хурдарн хам-хоша герўр гўўєід, бешт ґр ґгх єал авч ирўв. Хагсу хамтхасн дарунь шатад, дулан ур хораг дўўргв. Ширі деер зогсчасн шил уга долан линейн лампд герл ґгўв. Ээљм серўн бііљ. Ханяднасн кґлті ээљ ірі гиљ: «Кґвўм минь, юњгад иим удан йоввч?» – гиљ сурв. Ээљд ўнін келхмб, яахмб? Ґдрин дуусн ўўрмўдтієін ґ-шуєу модн дотр наадлав, єалд булсн боднцг идлів гихмб?
– Ээљ, ґґрхн шидр хагсу модн уга бііљ, тегід бидн ик холд ґ-шуєу мод орувидн, – гиљ ірі соњсгддгар келўв. Нанд йир ичрті болв. Би ээљін ґґлўлшгоєар тўрўн болљ худл келўв.
– Ю хііљ шам шатавч, керосин уга...
– Ода... Зуг арифметикір герин даалєвр кўцінів, – гиљ адємтаєар хірў ґгўв. Эс болх юм келљіхін медљінів (урднь герин даалєвран школас ирн кедг билів).
Ээљ кииєін авч чадлго садурад ханяв. Тґмр чеенгіс ааєд ус кеєід, ээљдін ґгўв. Ус уухлань ханяднь тогтнв, зуг ірі кииєін авхлань царцсн ґрчднь хорљњнсн і єарад біів.
– Хоолдм юмн торсн болад бііні. Йовад Бика эгчиг дуудчк. Шулуєар иртхі...
Бика эгч гертін бііљ. Ма хойр гўўхірн ирхлі, ээљ герин ора хілієід кевтљ, амнаснь єарсн алг цусн деринь лашљ. Ээљинм імнь єарч одсн бііљ.
Ээљін санх болєнд эн сўл єашута зурц тодлгдна.
Айтук ах ґґрдљ ирід зогссинь соњсув. Мини оньг авлхар арєул ханяв.
– Кґвўм минь, чи юњгад энд суунач? Юњгад эс хірніч? Єаза киитн, чи даарад нам кґкрљ очич.
Би хірў ґгсн угав, ээљиннь туск тодлвриг таслхар седсн угав.
– Эх, кґвўн минь, кґвўн минь, кемр ээљчн імд біісн болхнь, чини љирєл оњдан болх билі. Эн харалта дін чилхнь яєна, о деедс бурхд...
Олн зўсн ґњгті эдір халаслсн, ўзхін ўзсн дулан кўлтін тіілід, Айтук ах мини ээм деер тівв.
– О, олн деедс бурхд, хіірлтн, – гиљ эн зальврв. – Кемр ээљчн імд біісн болхнь... – гиљ саналдљ келв.
Нанла юн болсинь медсн угав... Айтук ах сана зовад келсн ўгмўд, аль килмљін ґгід ээмим бўрксн дулан хуучн кўлтнь мини седклим кґндів, яєв. Хоолдм юмн торсн болад, нўднісм нульмсн асхрн гихлі, би сўргіс тасрад ўлдсн буєин туєл мет ґ-шуєу моднур єарад гўўвўв. Ґмнін юм ўзлго, альдаран йовљ йовхан медлго, модна хамтхасн чирієим, єарим мааљсиг тґртін авлго кедў йовсан медљіхшв. Тиигід нег модна уњгд бўдрід унтлан гўўвўв...
Єазриг бўрксн модна љґґлкн хамтхаснд чирієін булхулљ кевтід уулюв. Ґґлсн, дорацулгдсн, зовсн цагтм нўднісм эс єарсн нульмсиг ода хагсу хамтхасн бийдін шингів. «Ээљ! Юњгад чи намаг єанцараєим ўлдівч... Ээљ! Эн нарта делкі деер би кўўнд керг угав... Ээљ! Би чамаг кесг цагас нааран «ээљ» гиљ дуудад угав.... Ээљ! Чи альд... ээљ...» Тагчг. Урлм арєул «ээљ» гині, зуг ээљ уга...
Тохаєарн кґрі єазр тўшід, толєаєан ґнділєўв. Ґ-шуєу модн дотр тагчг. Ик мґсні ґњгті хар ўўлн кўўні хол єазрур нўўљ йовна. Зуни кеерўлін болн сііхнін геесн модд ораєарн нііхлід, мини зовлњгиг соњсчана. Бає цагин чидлін, сііхнін хірў ирўлхір сурљах кевті єаран-ацмудан намрин нарн тал суњєад модд зогсчана. Би цуг чидлін єарєад дікід давтљанав: «Ээљ!». Кўн хірў ґгсн уга. Ээљм уга. Мини ду соњсшго, нанур адєшго, љґґлн єарарн толєаєим илшго, мањнаєим, нўдим ўмсшго...
«Ээљ!» Ик ііті дўўрін ґ-шуєу модна хамгин хол шуєуд кўрн эргід хірў ирв. Би... дікід уулюв.... Уга, би уульсн угав. Би мґњкинд бичкндк цагасн салув.


Хальмг келнд орчулснь
ЦЕДНІ Раиса
БАДЕНДАН Сергейин зурсн зург

Видео